Sagnir - 01.04.1986, Qupperneq 61

Drepsóttir
Var plágan pest?
Rottur voru ekki til á íslandi fyrr en á
18. öld og þá vaknar spurningin: Gat
verið, að pest hefði verið á ferðinni
1402?
Örnólfur Thorlacius líffræðingur
flutti útvarpserindi um Pláguna miklu
fyrir allmörgum árum, þar sem hann
lýsti þeirri skoðun sinni og studdi með
líffræðilegum rökum, að ekki gæti
hafa verið um pest að ræða árið
1402, þar eð engar hefðu verið rott-
urnar til þess að bera hana á milli.
Taldi hann sennilegra, að önnur
drepsótt hefði verið á ferðinni, líklega
inflúensa, sem íslendingar hefðu talið
vera sömu veiki og gekk í Noregi
1349-51,1
Skömmu síðar flutti Páll Sigurðs-
son tryggingayfirlæknir (eldri) erindi í
útvarpinu, þar sem hann gat þess til,
að það myndi hafa verið lungnapest,
sem gekk hér 1402-04.2
Nú vandaðist málið, því að ekki var
vitað til þess, að lungnapest kæmi
nokkurs staðar upp nema í kjölfar
kýlapestar og nánast er óhugsandi,
að lungnapestarsjúklingar hafi getað
lifað af sjóferð til fslands. Meðgöngu-
tími pestar er 1-12 dagar og oftast
skemmri en vika, þannig að ósenni-
legt er, að skip hefði komist hingað
áður en öll skipshöfnin var látin.
Jón Steffensen, fyrrverandi lækna-
prófessor, reyndi að leysa þessa ráð-
gátu í greininni „Pest á íslandi", sem
birtist í bók hans Menning og mein-
semdir 1975. Þar lýsir hann því,
hvernig formagi flóa, sem orðnar eru
sneisafullar af sýklum, teppist og þá
geta þær ekki sogið upp blóð úr fórn-
arlömbum sínum. Við þetta verða
þær órólegar, stinga aftur og aftur og
dæla þannig sýklasúpunni inn í þann,
sem þær eru að ásækja í það og það
skiptið.
Jón varpar fram þeirri tilgátu, að
slíkar „magatepptar flær“ hafi getað
leynst í farangri á leið til íslands, því
að þær geta lifað lengi utan hýsils,
einkum í svölu og röku lofti.3 Flærnar
hafi síöan getað sloppið út, þegar far-
angurinn var tekinn upp, komist á
menn og bitið þá. Þeir hafi þá getað
fengið kýlapest og hún breyst í
lungnapest hjá einhverjum þeirra og
orðið kveikja að lungnapestarfaraldri.
Jón bendir einnig á þann möguleika,
að í kulda og raka geti sjálfir sýklarnir
lifað lengi í fatnaði sjúklinga, sem lát-
ist hafa úr lungnapest og þyrlast í vit
þeirra, sem hreyfa við honum.
Þetta virðist nokkuð langsótt skýr-
ing og tilviljunum háð, en einmitt það,
að pest virðist aðeins hafa borist
hingað tvisvar, styður hana. Annars
hefði pestin trúlega komist oftar milli
íslands og meginlandsins, því að hún
var landlæg bæði í Englandi og Nor-
egi eins og síðar verður vikið að.
Lýsingar þeirra fáu heimilda, sem
til eru, benda líka eindregið til þess,
að þær sóttir, sem íslendingar nefndu
plágur, hafi verið pest; ofsi þeirra var
slíkur, að varla getur verið um annað
að ræða.
Það virðist því mega slá því föstu,
að plágurnar tvær hafi í rauninni verið
pest, þótt ekki væru hér rottur til þess
að bera hana á milli, en einmitt þetta,
að hér voru ekki rottur gerði að
verkum, að pestin gat ekki orðið hér
landlæg eins og í öðrum löndum Evr-
ópu.
Hvaðan barst sóttin?
Eini samtímaannállinn um pláguna
1402-04 er Nýi annáll. Hann hefur
geymst í lélegu afriti og þykir senni-
legt, að afritarinn hafi mislesið ýmis-
legt í frumritinu, t. d. í frásögninni af
komu plágunnartil íslands. Þarsegir:
„Item kom út Hval-Einarr Herjólfsson
með það skip, sem hann átti
sjálfur. .og er því síðan lýst, að
með skipinu hafi komið „svo mikil
bráðasótt, að menn lágu dauðir innan
þriggja nátta . .
Með samanburði við Vatnsfjarðar-
annál elsta þykir líklegt, að í frumrit-
inu hafi staðið: Item kom út í Hvalfirði
Einar Herjólfsson . . ., sem kemur
heim og saman við það, að Mariu-
höfn í Hvalfirði mun hafa verið aðal-
kaupstaður landsins um þessar
mundir. Það styður líka þessa álykt-
un, að Einars Herjólfssonar er víðar
getið í Nýja annál og þá án viðurnefn-
is.
Vatnsfjarðarannáll er frá 17. öld, en
mun vera byggður á fornum heimild-
um, sem nú eru týndar. Þar er tekið
skýrt fram, að skip Einars hafi komið
í Hvalfjörð og „var á því skipi sótt
mikil, sló sóttinni þegar á landsfólkið,
með mannfalli".
Fræðimenn hafa ekki verið sam-
mála um hvaðan plágan barst til
íslands. Þorkell Jóhannesson sagn-
fræðingur taldi, að Einar Herjólfsson
hefði ekki komið frá Noregi á vegum
kaupmanna í Björgvin, þareðtekiðer
fram í Nýja annál, að hann hafi átt
skipið sjálfur.4 Taldi Þorkell fullvíst,
að Englendingar hefðu verið farnir að
sigla til (slands 1390-1400 og álykt-
aði, að skipseigandi hefði getað feng-
ið mun betra verð fyrir vöru sína með
því að sigla beint til Englands með
skreið heldur en til Björgvinjar.
Jón Steffensen telur einnig senni-
legast, að sóttin hafi borist frá Eng-
landi og nefnir tvennt því til
stuðnings. Annars vegar bendir hann
á nafngiftina plága, sem hann telur
íslendinga hafa tekið beint eftir enska
heitinu „plague".5 Hins vegar sé ekki
getið um pest í Noregi um þessar
mundir nema í Vatnsfjarðarannál, en
þar stendur: „1402. Mikil sótt um öll
lönd, hafði hún þá gengið um Suður-
löndin, um Danmörku og Noreg.“
Þetta telur Jón ekki eiga við rök að
styðjast, hins vegar séu heimildir um
pest á Englandi í byrjun 15. aldar.6
Björn Þorsteinsson sagnfræðingur
hefur aftur á móti lengstum haldið því
fram, að plágan hafi borist frá Noregi,
vegna þess að siglingar Englendinga
hafi ekki hafist fyrr en um 1412 (eða
ef til vill 1408). í bók sinni Enska
öldin, sem kom út 1970, telur Björn
ósennilegt, að plágan hafi komið frá
Englandi og vitnar þar m. a. í Vatns-
fjarðarannál („mikil sótt um öll lönd“).
Telur hann líklegra, að plágan hafi
komið frá Björgvin, „þótt smitberinn
hafi verið enskur, norrænn eða þýzk-
ur að uppruna, en hlaupið milli far-
kosta á Björgvinjarvogi".7 Sú skýring
er að vísu mjög ósennileg, þegar
gangur pestar og sóttnæmi er haft í
huga, enda segir Björn í íslenskri
miðaldasögu 1978, að plágan hafi
borist frá Englandi „með íslenskum
farmanni, Einari Herjólfssyni, sem
sigldi eigin skipi, en þar syðra gekk
Svartidauði 1401 “.8
Tilgangur fræðimanna með þess-
um vangaveltum um, hvaðan pestin
kom til íslands hefur vitanlega verið
sá, að tímasetja nánar, hvenær Eng-
lendingar byrjuðu að sækja á ís-
landsmið og reyna að komast fram
hjá Björgvinjarveldinu í skreiðarsöl-
SAGniR 59