Nýtt Helgafell - 01.06.1956, Blaðsíða 17

KRISTJÁN ELDJÁRN:
íslands þúsund ár
Trúlegt er, að sagníræðingum framtíðar
muni þykja lítils vert um þau tímamót, sem
til þessa dags hafa verið látin skipta öldum
í sögu Islands, í samanburði við þau stór-
kostlegu þáttaskil, sem verið hafa að gerast
síðustu áratugi og ekki er enn að fullu lokið.
Þau þáttaskil eru ekki fyrst og fremst um-
skipti á einhverju andlegu eða stjómmála-
legu sviði heldur altæk atvinnuhylting, frá-
hvarf þjóðarinnar frá fomri atvinnumenn-
ingu, sem hafði haldizt óbreytt í aðalatrið-
um og ósnortin af þeim tímamótum öllum,
sem látin eru skipta sögu Islands í aldir.
Sagnfræðingar framtíðar munu kenna þetta
tímabil allt við torfbæ og áburðarhest, þús-
und ára tímabil jámaldarbúskaþar á Islandi.
„Svo segja fróðir menn, að landið yrði
albyggt á sex tigum vetra, svo að ei hefur
síðan orðið fjölbyggðra. Þá lifðu enn margir
landnámsmenn og synir þeirra".
Þannig farast Landnámabók orð um bygg-
ingu íslands. Eftir þessu hefur löngum verið
venja að telja landnámsöld Islands því sem
næst sextíu ár, frá hér um bil 870 til 930, er
alþingi var sett. Þetta er undra mikil byggð
á svo skömmum tíma og bendir eindregið
til þess, að innflytjendumir, landnámsmenn-
imir, vandamenn þeirra og fylgdarmenn
hafi verið mjög margir. Annars hefði þetta
stóra land ekki verið albyggt á einum sextíu
ámm, þótt gert sér ráð fyrir viðkomu í góðu
meðallagi hjá frumbýlingunum. Að vísu er
ekki skýlaust, hve þétt byggðin þurfti að
vera til þess að hægt væri að kalla land
albyggt. En fullvíst er, að jafnvel afskekkt-
ustu fjalladalir hafa víða byggzt þegar í
fomöld, og sannast þetta af fomleifum, svo
að óyggjandi er. Að líkindum má telja það
merki þess, að mjög sé farið að sneyðast
um jarðnæði í hinum betri hémðum, þegar
harðbýlustu sveitir em teknar undir bú. Auk
þess er landnám á Grænlandi í lok 10. aldar
beint framhald af landnáminu hér á landi
og bendir til þrengsla hér. Grænlandsbyggð-
ir voru í öndverðu íslenzkar byggðir, og ör-
lög þau, sem þær hlutu, hafa einnig gengið
yfir margar byggðir hér á landi. Um allt
land hafa einstakir bæir og heilar sveitir lot-
ið í lægra haldi fyrir þeim sömu öflum, sem
drýgstan þátt hafa átt í eyðingu grænlenzku
byggðanna, þó að harmsagan sé hvergi eins
meistaralega á sviðið sett og þar. Af henni
má draga mikinn lærdóm um sögu Islend-
inga og sambúð þeirra við land sitt.
Rétt mun það vera, sem oft er tekið fram,
að vel hafi verð ært á landi hér á landnáms-
öld og landkostir meiri en nokkm sinni síð-
an. Þetta hefur veitt mönnum djörfung til að
reisa byggð og bú inni við sjálf öræfi upp
af hinum stærri hémðum og úti á hrjóstrug-
ustu útkjálkum. En snemma mun hafa kom-
ið í ljós, að hér stóð byggðin höllum fæti.
Þegar harðnaði í ári og landkostir þurm varð
bændum óvært á mörgum þessum stöðum.
Byggð lagðist í eyði, einn bær eða fleiri,
sums staðar heilar sveitir. Sumar jarðimar
byggðust aldrei aftur, Grænlandsbyggðir
lognuðust út af fyrir fullt og allt, heima-
byggðimar vom sumar numdar aftur, þegar
batnaði í ári, en eyddust svo enn á ný. Og
þannig koll af kolli.
Við, sem nú lifum, höfum horft upp á stór-
kostlegri eyðingu uppsveita og útkjálka en
dæmi finnast til áður í sögu okkar. En nú er
sá munur frá því sem áður var, að ekki
virðast miklar líkur til að hinar eyddu jarðir