Morgunblaðið - 12.05.2012, Blaðsíða 30

30 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 12. MAÍ 2012
Fíknsjúkdómurinn
er fjölskyldusjúkdóm-
ur, já, svo sannarlega.
Við þurfum ekki vís-
indin til að segja okkur
það. Brjóstvitið dugir.
Fjölskyldulægni fíkn-
sjúkdómsins er augljós
þegar við lítum í kring-
um okkur. Áfengissýki
litar sumar fjölskyldur
sterkum litum, með
fíkn í önnur vímuefni í bland. Að-
standendur í slíkum fjölskyldum eru
þó fleiri en þeir fíknu, og eru oft á
tíðum þjakaðir vegna sjúkdómsins í
fjölskyldunni.
Vísindin hafa þó kennt okkur mik-
ið um fíknsjúkdóminn. Við vitum að
hann er heilasjúkdómur, vegna
taugalífeðlisfræðilegra breytinga
sem verða í heila og þær breytingar
verða vegna áhrifa erfða og um-
hverfis.
Hvernig er það þá, getum við vit-
að fyrirfram hvort við munum þróa
fíknsjúkdóminn? Eru vísindin komin
svo langt? Nei, því miður. Áfram
þurfum við að fá einkenni, afleið-
ingar, til að greina þennan vanda.
Ef fíknsjúkdómurinn er í fjöl-
skyldunni erum við í aukinni áhættu.
Hvernig má þá vara sig á honum?
Öruggasta leiðin er auðvitað bind-
indi frá öllum vímugjöfum alltaf! Þá
þróast auðvitað ekki
fíkn í vímuefnið.
Önnur góð leið, ef
sjúkdómurinn er í fjöl-
skyldunni, er að bíða
með að byrja, og vera
þá komin til meiri
þroska ef sjúkdóm-
urinn þróast þegar
neysla hefst. Síðan er
það að kynna sér vel
þennan sjúkdóm ef
hann er í fjölskyldunni,
þekkja einkenni hans
og þróun, leita upplýs-
inga um hann. Þannig má þekkja
einkennin snemma í þróuninni og
grípa fyrr inn í ef á þarf að halda.
Það er það mikilvægasta, að taka
ábyrgð á vandanum um leið og hann
er ljós, leita sér aðstoðar til að ná
bata sem fyrst og vinna að langvar-
andi bata.
Þeir sem þekkja til vandans og fá
um hann réttar upplýsingar hafa
önnur tök á því að eiga við hann,
heldur en sá sem litla vitneskju hef-
ur um sjúkdóminn, hans einkenni og
afleiðingar. Viðbrögðin þurfa ekki að
litast af fordómum, særindum og
ásökunum, heldur geta verið af
ábyrgð.
Við sjáum oft ánægjulegar afleið-
ingar þess að það er „bati í fjölskyld-
unni“. Ungir einstaklingar koma oft
snemma til meðferðar einmitt vegna
þess að það eru einhverjir fjöl-
skyldumeðlimir í bata frá fíkn-
sjúkdómnum. Þeir hafa getað gert
grein fyrir vandanum við sitt fólk,
kennt þeim um hann, hvaða einkenni
hann gefur, hvernig má þekkja fíkn-
sjúkdóm frá annarri neyslu, o.s.frv.
Þetta getur leitt til þess að ungur
sér fyrr vanda sinn en annars yrði.
Auk þess sem fyrirmyndin er að
sjálfsögðu mikil hvatning.
Það er mikils virði að greina fíkn-
sjúkdóminn snemma til að grípa inn
í til bata. Ef spara má ár í neyslu hjá
einstaklingi með fíknsjúkdóm er
mikið unnið. Það er einmitt það sem
hægt er að gera með því að miðla
áfram. Þeir sem eru í bata og þeir
sem þekkja sjúkdóminn geta verið
beint og óbeint miklir áhrifavaldar,
innan sinnar fjölskyldu og meðal
sinna nánustu.
Þannig er ekki alslæmt að vera í
mikilli „alkafjölskyldu“ heldur getur
verið mjög hvetjandi að vera í „bata-
fjölskyldu“. Eitthvað til að vinna að
fyrir allar barnafjölskyldurnar okk-
ar, foreldra sem koma í meðferð og
eldri systkini.
„Það er bati í minni fjölskyldu!“
Eftir Valgerði
Rúnarsdóttur » Áfengissýki
litar sumar
fjölskyldur sterkum
litum, með fíkn í önnur
vímuefni í bland.
Valgerður Rúnarsdóttir
Höfundur er læknir hjá SÁÁ.
Deilurnar um fisk-
veiðistjórnunarkerfið
hafa á umliðnum árum
smám saman ýtt mál-
efninu niður í skotgrafir
stjórnmálabaráttunnar.
Þeir fræðimenn sem
hafa tjáð sig fá óblíðar
viðtökur og ummæli um
þá á netinu geta fylgt
þeim til æviloka. Og nú
þegar nýjar tillögur í
málinu hafa komið fram hjá ríkisstjórn-
inni þegja flestir þeirra þunnu hljóði.
Stjórn fiskveiðiauðlindarinnar er þó
mjög mikilvæg fyrir okkur, kannski
álíka og stjórn olíuvinnslunnar er
Norðmönnum. Og markmið okkar allra
eru svipuð, það er að hámarka sam-
félagslegan ábata.
Samgæði
Í félagsvísindum, t.d. í hagfræði og
stjórnsýslufræði, er í háskólum á Vest-
urlöndum kennt um samgæði og
hvernig samfélög velja sér nýting-
armódel þegar þau eru takmörkuð.
Þau módel taka mið af markmiðum
stjórnunarinnar. Þau geta verið að
auka hagkvæmni eða styrkja félagsleg
sjónarmið eða hvað annað. Hér á landi
var valið að mæta rekstrarlegum sjón-
armiðum enda hafði ríkissjóður (í
gegnum bankakerfið) og bæjarsjóðir
(með bæjarútgerðum) greitt með út-
gerð og fiskvinnslu í áratugi. Það virð-
ist eðlileg nálgun fyrir jafn mikilvæga
auðlind og hér um ræðir og í takt við
lausnir Norðmanna við nýtingu olíu-
auðlinda. Markmiðunum er náð með
einkaeignarlegum formum.
Margt ungt fólk telur að almenn-
ingur eigi samgæði eins og hverja aðra
einkaeign og með þessum rekstr-
arformum sé gengið á rétt þess. Það er
stjórnmálaleg blekking. Með svipuðum
rétti mætti segja að enginn ætti sam-
gæði. Bændur hafa t.d. aldrei átt al-
menninga.
Ráðstöfunar- og nýtingarréttur
Hins vegar hefur samfélagið ráðstöf-
unarrétt yfir samgæðum og almenn-
ingur nýtingarrétt samkvæmt því nýt-
ingarmódeli sem samfélagið velur. Um
það ætti ekki að þurfa að deila og sam-
félagið hefur í áratugi sett lög um sam-
gæði svo sem vatnsréttindi, jarðaeign
og fjölda margt fleira.
Með sama hætti getur samfélagið
sett leikreglur um sjávarútvegsauð-
lindina og þarf ekki nein ný ákvæði í
lög eða stjórnarskrá til þess. Fullyrð-
ingar um það eru oft á tíðum stjórn-
málalegar blekkingar eða þjóna þeim
tilgangi að fella úr gildi núverandi nýt-
ingarmódel.
Þannig getur sam-
félagið sett nýjar leik-
reglur og breytt nýting-
armódelum í hvaða skyni
sem er, svo sem til þess
að auka nýliðun, koma
nýrri tækni í gagnið eða
til þess að auka umhverf-
isvernd. Og það er hægt
að gera enda þótt nýting-
armódeli sé ekki breytt í
grundvallaratriðum og
stefnt að sömu meg-
inmarkmiðum og áður.
Afrakstur greinarinnar
Við val á nýtingarmódeli hefur sam-
félagið í huga hvernig arðurinn frá
auðlindinni skilar sér. Í mörgum ríkj-
um þriðja heimsins er hann sóttur
beint í ríkissjóð eða í vasa einræð-
isherra. Á Vesturlöndum eru rík-
issjóðir hins vegar fjármagnaðir með
sköttum af tekjum, eignum og vöru-
veltu.
Arðurinn af sjávarútvegsauðlindinni
okkar berst samfélaginu öllu með
óbeinum hætti eins og módelið gerir
ráð fyrir og eykur meðal annars tekjur
ríkissjóðs í þeim gjaldaformum sem
hér hafa verið nefnd. Einnig veldur út-
gerð og fiskvinnsla margfeldisáhrifum
í samfélaginu.
Ef arðurinn af auðlindinni er mikill,
eins og af olíuauðlindinni í Noregi,
kemur til greina að stofna sjóð um
hann, eins og þar var gert. Það ætti
samfélagið alltaf að geta gert. Það get-
ur einnig sett slíkum sjóði ítarleg
markmið og skilyrði, þannig að hann
nýtist samfélaginu öllu sem best, t.d.
með góðum fjárfestingum samkvæmt
ákveðinni stefnumörkun.
Hins vegar má með fræðilegum rök-
um fullyrða að nýting arðs frá þjóð-
arauðlindum til rekstrar geti leitt til
þess að allir verði fátækari. Gildir þá
sennilega einu hvort hann rennur til
ríkis eða sveitarfélaga (samneysla) eða
með sendingu ávísunar til almennings
(einkaneysla).
Sáttatillaga
Hér er lögð fram sú tillaga að sátt
um sjávarútvegsauðlindina að stofn-
aður verði sjóður. Að því tilskildu að
atvinnugreinin þyldi það, en um það
eiga að vera til staðreyndir.
Fjárfestingasjóður um sjáv-
arútvegsauðlindina yrði undir stjórn
og forræði útgerðarinnar og sjó-
manna. Í því efni væri fordæmi við
skipulagningu lífeyrissjóðanna fylgt.
Þá væri það líka mikill meginkostur að
koma slíkum sjóði eins langt frá
krumlum stjórnmálanna og hægt væri,
sem geta sóst eftir stundarvinsældum.
Jafnvel í Noregi falla stjórnmálamenn
í freistni gagnvart olíusjóðnum.
Fræðilega virðist fýsilegast að miða
við hóflegt auðlindagjald sem legðist
jafnt á allan fisk veiddan á íslands-
miðum. Það jafnar aðstöðu ólíkra út-
gerðarforma, en ef litlum rekstr-
arformum er hyglað er fallið frá
markmiðum stjórnunarinnar. Þá
mætti innheimta gjaldið eins og virð-
isaukaskatt (inn- og útgjald milli veiða,
vinnslu og sölu) þannig að það komi á
hið veidda á ólíkum framleiðslustigum
og sjóðurinn fengi gjaldið frá mesta
verðmæti þess.
Þótt margar útgerðir reki ábata-
sama fjárfestingastefnu og sjái til þess
að arðurinn af greininni nýtist þjóðinni
allri vel, væri með tillögunni verið að
koma fjárfestingamálum greinarinnar
í ákveðinn farveg. Þá væri einnig reynt
að koma í veg fyrir að miklum ágóða
einstakra útgerða yrði komið undan
með einhverjum hætti.
Sáttatillaga um
fiskveiðistjórnun
Eftir Hauk
Arnþórsson
Haukur Arnþórsson
» Stofnaður verði sjóð-
ur með auðlindagjaldi
á allan veiddan fisk.
Hann verði undir stjórn
útgerðar og sjómanna,
en mæti samfélagslegum
markmiðum.
Höfundur er stjórnsýslufræðingur.
Eitt af óheppilegri
samheitum í íslenskri
tungu er hin tvöfalda
merking orðsins lán
sem „gæfa“ og lántaka í
formi peninga (sem
stundum reynist ólán).
Nýjasta kennisetning
stjórnmálamanna er að
hið mesta lán felist í
sem mestu láni og hafa
síðustu tvær rík-
isstjórnir aukið skuldir
ríkissjóðs um 1.400 milljarða frá
hruni til að sannreyna kenninguna.
„Lánsemi“ velferðarstjórnar fjár-
magnseigenda virðast engin tak-
mörk sett og hoppa nú aðdáendur og
álitsgjafar af kæti yfir nýjasta óláni
þjóðarinnar vegna nýs láns upp á
1.000 milljónir dala. Þrælslund ís-
lenskra félagshyggjumanna gagn-
vart erlendum fjármagnseigendum
er vitaskuld heimsþekkt eftir vask-
lega framgöngu í Icesave-málinu.
Því kom ekki á óvart
að boðnir voru svo
rausnarlegir vextir
(6%) að eftirspurn
fjárfesta samsvaraði
fjórföldu framboði!
Með hinum háu
vöxtum skipaði nýjasti
fjármálaráðherrann
þjóðinni á bekk með
Spáni og Portúgal sem
eiga sér ekki við-
reisnar von vegna
efnahagshnignunar og
skuldsetningar.
Annað orð í íslenskri
tungu sem einnig hefur tvöfalda
merkingu er orðið „fé“ sem jafnt er
notað yfir peninga og sauðfé. Sauðs-
háttur er hugtak sem óneitanlega
kemur upp þegar haft er í huga að
lánsféð er notað til að greiða upp lán
sem ber 3,25% vexti. Þegar svo við
bætist að féð er ávaxtað á 0,5% vöxt-
um í erlendum banka fer málið að
jaðra við bilun. Yfirlýstur tilgangur
er að verið sé að ala upp trúverð-
ugleika hjá fjárfestum. Óþarft er að
efast um þekkingu ráherrans á
þessu sviði enda uppeldisfræðingur
að mennt.
Kostnaður skattgreiðenda af hin-
um lántekna „trúverðugleika“ er um
74 milljarðar í fágætri erlendri
mynt. Flestir vita hinsvegar að
hvorki er hægt að fyrirskipa né
kaupa virðingu. Sama á við um trú-
verðugleika sem heldur verður ekki
tekin að láni.
Ólán
Eftir Arnar
Sigurðsson »Með hinum háu
vöxtum skipaði
nýjasti fjármálaráð-
herrann þjóðinni á bekk
með Spáni og Portúgal
sem eiga sér ekki við-
reisnar von vegna
efnahagshnignunar
og skuldsetningar.
Arnar
Sigurðsson
Höfundur starfar
á fjármálamarkaðnum.
REDKEN
hárgreiðslustofur:
REDKEN Iceland á
Dreifing:
Hár ehf - s. 568 8305
har@har.is
MEÐ HÁÞRÓAÐRI TÆKNI REDKEN
FÆRÐU MEIRI GLANS, MÝKT Í HÁRIÐ
OG LANGVARANDI HALD
BLÁSTURSVÖRURNAR veita vörn gegn hitatækjum
og læsa mýkt og glans inni í hárinu. HÁRLÖKKIN
gefa 24 klst. vörn gegn loftraka, 8 klst. stjórn og
fallegan glans.
Númerakerfi REDKEN gefur til kynna hald hármótunar-
vörunnar til að ná fram því útliti sem þú óskar:
Milt hald 01-05
Miðlungshald 06-15
Hámarkshald 16-23
FÆST Á REDKEN HÁRGREIÐSLUSTOFUM
GET INSPIRED. SEE YOUR STYLIST.
FORM
HITAVERND