SunnudagsMogginn - 13.05.2012, Blaðsíða 30

30 13. maí 2012
H
efur almenningsálit, and-
rúmsloft eða tíðarandi áhrif á
dómara og niðurstöðu dóm-
stóla? Hvert er samspil fjöl-
miðla og dómstóla? Þessi álitamál voru
meðal margra grundvallarmála, sem til
umræðu voru á svonefndum lagadegi,
sem Lögfræðingafélag Íslands, Lög-
mannafélagið og Dómarafélagið efndu til
fyrir viku og er orðinn árlegur viðburður.
Sá fjöldi lögfræðinga, sem tók þátt í dag-
skrá lagadags, kom á óvart og bendir til að
lögfræðingastéttin sé orðin öflugri en ætla
mætti og skal þó ekki gert lítið úr hlut
lögfræðinga í uppbyggingu nútíma-
samfélags á Íslandi í síðustu rúm hundrað
ár.
Ofangreind spurning um það hver áhrif
tíðaranda og almenningsálit gæti verið á
niðurstöður dómstóla er grundvallar-
spurning. Hún sótti á fyrir nær fjórum
áratugum, þegar svonefnd Guðmundar-
og Geirsfinnsmál voru til umræðu. Þá
skapaðist ákveðið andrúmsloft, sér-
staklega á höfuðborgarsvæðinu, sem líkja
mátti við nornabrennur fyrri alda og
þýddi að ekki mátti draga í efa staðhæf-
ingar, sem settar voru fram, þótt ekki
væri hægt að finna þeim stað. Hafði þetta
andrúmsloft áhrif á vinnubrögð réttar-
kerfisins þá? Það er enn til rannsóknar.
Þessi spurning vaknaði aftur í tengslum
við svonefnd Hafskipsmál seint á níunda
áratug síðustu aldar og enn á dögum
Baugsmála í byrjun þessarar aldar. Og hún
hefur verið í fullu gildi í tengslum við
landsdómsmálið á hendur Geir H. Haarde.
Að sjálfsögðu eru skiptar skoðanir um
þetta en ýmislegt bendir til að sú skoðun
eigi töluverðan hljómgrunn meðal lög-
fræðinga, að almennar umræður í sam-
félagi og það andrúmsloft, sem skapast í
kringum þær, geti haft áhrif á niðurstöður
dómstóla. Rökin fyrir því eru einfaldlega
þau, að dómarar séu venjulegt fólk og
verði fyrir áhrifum af umhverfi sínu ekki
síður en aðrir. Það eru rök, sem erfitt er að
hrekja!
En hvað þýðir það, ef svo er? Fyrir
mörgum áratugum hafði Bjarni heitinn
Benediktsson forsætisráðherra orð á því í
samtali við forráðamenn Morgunblaðsins
vegna einhvers, sem hann var óánægður
með í skrifum blaðsins, að Morgunblaðið
ætti svo mikinn þátt í að skapa andrúms-
loftið í samfélaginu.
Ef það er rétt að fjölmiðlar eigi mikinn
þátt í því og ef það er eitthvað til í því að
það andrúmsloft hafi áhrif á niðurstöður
dómstóla í málum þeirrar gerðar hljóta
eftirfarandi sjónarmið að koma til um-
ræðu.
Geti fjölmiðlar skapað ákveðið and-
rúmsloft í tilteknum málum, ef þeir á
annað borð einbeita sér að því, er ljóst að
þeir, sem hafa annaðhvort yfir miklum
fjármunum að ráða eða eru í annars konar
aðstöðu til þess t.d. með því að eiga fjöl-
miðla eða hafa aðgang að ræðustól Al-
þingis, geta með nægilega markvissri
starfsemi skapað andrúmsloft og almenn-
ingsálit, sem hugsanlega getur haft mikil
áhrif á það að hvaða niðurstöðum dóm-
stólar komast.
Þegar þessi mál eru hugleidd frá þessu
sjónarhorni verður ljóst að þær aðferðir
sem notaðar voru vorið og sumarið 2004
til þess að brjóta á bak aftur tilraun til að
koma fram löggjöf um eignarhald á fjöl-
miðlum verður að skoða í nýju ljósi. Að
undanförnu hefur staðið yfir í Bretlandi
víðtæk rannsókn á vinnubrögðum fjöl-
miðla og þá sérstaklega dagblaða í eigu
Ruperts Murdochs og fjölmiðlaveldis
hans. Sú rannsókn hefur bæði staðið yfir á
vegum þingnefndar og á vegum sérstaks
dómara. Ekki fer á milli mála, að í sumum
tilvikum hafa þessir fjölmiðlar stundað
glæpsamlega starfsemi, sem örugglega á
eftir að kalla fram nýja og strangari löggjöf
í Bretlandi um eignarhald á fjölmiðlum.
Það er líka áleitin spurning, hvað hægt
er að gera til þess að takmarka það „svig-
rúm“, ef svo má að orði komast, sem
dómari kann að hafa til þess að láta al-
menningsálitið hafa áhrif á gerðir sínar.
Það verður ekki gert nema með mjög
vandaðri löggjöf. Sumir dómar í Baugs-
málinu t.d. bentu til þess að gildandi lög-
gjöf væri einfaldlega svo illa smíðuð að
lagalegt svigrúm væri til margbreytilegra
viðskiptahátta.
Það er Alþingi sem setur lög. Getur
verið að vinnubrögðum við lagasmíð þess
sé stórlega áfátt?
Eftir að landsdómur var kveðinn upp
taldi Geir H. Haarde, að þar hefði pólitík
ráðið för. Hann var gagnrýndur fyrir þau
ummæli og taldi eftir á, að kannski hefði
hann tekið of sterkt til orða.
Eitt er pólitík og annað er flokkspólitík.
Lögin um ráðherraábyrgð eru svo al-
mennt orðuð, að svigrúm Landsdóms
samkvæmt þeim er mjög mikið. Daginn
fyrir dómsuppkvaðningu skoðaði ég
ákæruatriðin, sem eftir stóðu, og komst
að þeirri niðurstöðu með sjálfum mér, að
óhugsandi væri að Geir yrði dæmdur fyrir
eitt ákæruatriðanna – þann lið ákær-
unnar, sem hann var sakfelldur fyrir.
Auðvitað var einhvers konar mála-
miðlun að baki niðurstöðu Landsdóms,
þótt það hafi áreiðanlega ekki verið mála-
miðlun, sem byggðist á flokkapólitík. Það
var bara málamiðlun, sem byggðist á ann-
ars konar „pólitík“.
Það fer ekki á milli mála, að í landi eins
og Bandaríkjunum hefur verið hægt að
komast langt með að „kaupa“ úrslit í
kosningum með nógu miklu fjármagni í
auglýsingar og aðra starfsemi. Hið sama
má að einhverju leyti segja um prófkjör
flokka hér.
Ef eitthvað er hæft í því að almennings-
álit hafi áhrif á dómara er spurningin þá
sú, hvort með sama hætti og miklu fjár-
magni sé hægt að „kaupa“ niðurstöður
dómstóla með því að leggja mikið undir í
mótun almenningsálits og andrúmslofts.
Það er líka „pólitík“.
Þetta eru álitaefni, sem ástæða er til að
fjalla um í lýðræðisríki.
Hefur almenningsálit áhrif á dómstóla?
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Einn mesti bardagi í sögu mannkyns er haf-inn ... spjótin standa víða á okkur – í Noregi ogHollandi – og við verðum að vera við öllu búinvið Miðjarðarhaf. Loftbardagar eru viðvarandi,
og við verðum að gera margvíslegar ráðstafanir hér
heima. Ég segi við þingið eins og ég hef sagt við þá sem
mynda þessa ríkisstjórn: Ég hef ekkert að bjóða nema
blóð, strit, tár og svita. Við stöndum andspænis gríð-
arlegri þrekraun. Framundan eru fjölmargir langir mán-
uðir baráttu og þjáningar.
Þið spyrjið, hvert er takmarkið? Ég get svarað ykkur
með einu orði: Sigur. Sigur, hvað sem hann kostar – sig-
ur þrátt fyrir allan hryllinginn – sigur, hversu löng og
strembin leiðin kann að verða, vegna þess að án sigurs
komumst við ekki af.“
Þessi orð eru hluti af einni mergjuðustu ræðu sem flutt
hefur verið, fyrstu ræðunni sem Winston Churchill hélt
sem forsætisráðherra þremur dögum eftir að hann tók
við embættinu af Neville Chamberlain í Bretlandi. Mál-
flutningurinn fór fram í neðri deild þingsins á þessum
degi fyrir 72 árum.
Ræðunnar er fyrst og fremst minnst vegna þessarar
setningar: Ég hef ekkert að bjóða nema blóð, strit, tár og
svita. Ekki er vitað fyrir víst hvert Churchill sótti inn-
blásturinn þegar hann mælti þessi orð en ítalski hers-
höfðinginn Giuseppe Garibaldi er talinn hafa tekið sér
þau í munn fyrstur manna árið 1849 þegar hann brýndi
uppreisnarhreyfingu sína í Rómarborg.
Theodore Roosevelt, sem síðar varð forseti Bandaríkj-
anna, mun einnig hafa notað þessi orð þegar hann var
ráðinn í embætti aðstoðaryfirmanns sjóhersins árið
1897. Churchill, sem var gamall dáti sjálfur, hefur án efa
lesið mikið eftir Roosevelt en verk þess síðarnefnda um
hernaðarsagnfræði voru útbreidd.
Enda þótt Garibaldi og Roosevelt hafi komið á undan
er þessi fræga setning fyrst og síðast tengd Churchill
enda varð hún til þess að efla baráttuþrek Breta á fyrstu
mánuðum heimsstyrjaldarinnar síðari. Loftárásir Þjóð-
verja léku margar borgir landsins grátt og þjóðina sár-
vantaði mann til að stappa í sig stálinu. Winston Churc-
hill var sá maður.
Churchill hafði lengi varað við ógninni sem Bretum og
fleiri þjóðum var búin af Adolf Hitler, leitoga þriðja rík-
isins, en talaði að mestu fyrir daufum eyrum. Menn
gerðu sér grein fyrir uppgangi Þýskalands en margir
Bretar, með Neville Chamberlain forsætisráðherra í
broddi fylkingar, lögðu þunga áherslu á að fara sátta-
leiðina. Frægt er þegar hann steig út úr flugvélinni eftir
samningafund með Hitler og veifaði sigurreifur plöggum
framan í þjóð sinna. Það voru staðlausir stafir.
Ljóst var að Bretar þurftu mann annarrar gerðar til að
leiða sig á þessum viðsjárverðu tímum. Gamli stríðsfák-
urinn úr heimsstyrjöldinni fyrri, Churchill, var tekinn
inn í ríkisstjórnina um leið og Bretar sögðu Þjóðverjum
stríð á hendur 3. september 1939 enda hafði hann verið
afar gagnrýninn á sáttaleiðina við Hitler. Hratt fjaraði
undan Chamberlain og í maíbyrjun 1940 lagði hann til
að Churchill leysti sig af hólmi. Fyrir það var Churchill
forvera sínum ævinlega þakklátur – sem og öll þjóðin.
Eftir miklar hörmungar og mannfall stöðvuðu banda-
menn loksins framgöngu Hitlers sem svipti sig lífi í neð-
anjarðarbyrgi sínu 30. apríl 1945.
Winston Churchill flutti fleiri meitlaðar ræður á fyrstu
vikum sínum í embætti. Má þar nefna ræðuna sem lauk
með þessum orðum: ... við skulum berjast í Frakklandi,
við skulum berjast á hafi úti, við skulum berjast með
auknu sjálfstrausti og auknum styrk í lofti, við skulum
verja eylandið okkar hvað sem á okkur dynur, við skul-
um berjast á ströndunum, við skulum berjast á flugvöll-
unum, við skulum berjast á ökrum og strætum, við
skulum berjast á heiðum; við skulum aldrei gefast upp.“
orri@mbl.is
Blóð, strit,
tár og sviti
Winston Churchill: Sigur hvað sem það kostar!
’
... vegna þess að án sigurs
komumst við ekki af.
Neville Chamberlain vildi friðmælast við Adolf Hitler.
Á þessum degi
13. maí 1940