SunnudagsMogginn - 13.05.2012, Blaðsíða 47

13. maí 2012 47
Sérhver kynslóð skilur eftir sigleifar í jörðu sem vitna um lífs-hætti hvers tíma og eru brot afmenningarsögunni. Slíkar minjar
eru mikilvægar frumheimildir sem unnt
er að lesa í með fornleifafræðilegum rann-
sóknum. Frá því að Þjóðminjasafn Íslands
var stofnað árið 1863 hafa fornleifarann-
sóknir og forngripavarðveisla verið meðal
meginverkefna safnsins. Safnið hefur frá
öndverðu staðið að viðamiklum rann-
sóknum víða um land sem varpað hafa
ljósi á fjölmarga þætti íslenskrar menn-
ingarsögu. Fyrstu þjóðminjalögin voru
samþykkt árið 1907 og næstu áratugi varð
mikil framþróun í þjóðminjavörslu al-
mennt. Að sama skapi efldist fornleifa-
fræðin sem fræðigrein. Alla 20. öldina var
umsjón og eftirlit með fornleifum í land-
inu á ábyrgð Þjóðminjasafnsins. Um alda-
mótin urðu þáttaskil sem höfðu víðtæk
áhrif á þjóðminjavörslu og fornleifafræði á
Íslandi. Með nýjum lögum árið 2001 tók
ný stofnun, Fornleifavernd ríkisins, við
stjórnsýsluhlutverki við fornleifavörslu.
Hlutverk Þjóðminjasafnsins breyttist og
varð nú fyrst og fremst á sviði rannsókna,
varðveislu og miðlunar á sviði forn-
leifafræða. Safnið stendur sem fyrr að
rannsóknarverkefnum og er virkur sam-
starfsaðili í ýmsum fornleifarannsóknum.
Má í því sambandi sérstaklega nefna rann-
sóknir á Skriðuklaustri og í Reykholti. Á
sama tíma komu fleiri aðilar að fram-
kvæmd verkefna á sviði fornleifarann-
sókna og fornleifaskráningar. Þá var
Kristnihátíðarsjóður stofnaður í tilefni
þess að þúsund ár voru liðin frá kristni-
töku í landinu. Sjóðurinn styrkti forn-
leifarannsóknir á helstu sögustöðum
þjóðarinnar. Um aldamótin hóf Háskóli
Íslands kennslu í fornleifafræði. Þjóð-
minjasafn Íslands hefur tekið þátt í
kennslu í fornleifafræði við Háskóla Ís-
lands en við safnið er sameiginleg dós-
entsstaða safnsins og Háskólans í forn-
leifafræði. Safnið hefur á grunni
samstarfsins staðið fyrir vettvangs-
námskeiði í fornleifafræði, bæði hvað
varðar uppgraftartækni og forn-
leifaskráningu. Í tengslum við 150 ára af-
mæli Þjóðminjasafnsins er nú unnið
markvisst að því að efla tengsl safnsins og
Háskóla Íslands sem mun án efa styrkja
báðar stofnanir almennt. Síðast en ekki
síst gegnir Þjóðminjasafn Íslands mik-
ilvægu miðlunarhlutverki og hafa sýn-
ingar á borð við grunnsýningu safnsins
Þjóð verður til – menningarsaga í 1200 ár
og sérsýningin Endurfundir. Fornleifa-
rannsóknir Kristnihátíðarsjóðs varpað
ljósi á merkar niðurstöður hinna ýmsu
rannsóknarverkefna.
Fornleifar eru frumheimildir sem mik-
ilvægt er að skrá og með heildaryfirsýn í
huga. Samkvæmt núgildandi þjóðminja-
lögum teljast til fornleifa hvers kyns leifar
fornra mannvirkja og annarra staðbund-
inna minja sem menn hafa gert eða
mannaverk eru á. Þegar Þjóðminjasafnið
hóf undirbúning að skipulagðri forn-
leifaskráningu árið 1978 var ljóst að lagður
hafði verið nokkuð mismunandi skiln-
ingur á því hvað teldust fornleifar og því
þörf á að endurskoða skilgreiningar. Árið
1989 varð fornleifaskráning lögbundin í
tengslum við skipulagsgerð og jókst
skráning fornleifa í kjölfarið. Auk eig-
inlegra mannvistarleifa, rústa og hvers
kyns mannvirkja eru einnig skráðir staðir
sem tengjast þjóðtrú svo sem álagablettir,
álfabyggðir og sögustaðir sem einnig eru
lögverndaðir minjastaðir. Mikið hefur
áunnist í fornleifaskráningu á liðnum ára-
tugum þótt enn sé langt í land í því viða-
mikla verkefni. Frá árinu 2001 hefur sú
vinna verið unnin utan Þjóðminjasafns og
undir stjórn Fornleifaverndar ríkisins.
Segja má að rannsóknir ákveðinna
frumkvöðla á 19. öld hafi markað þáttaskil
og lagt grunninn að fræðilegum rann-
sóknum á þessu sviði hér á landi. Rann-
sókn Jónasar Hallgrímssonar á Þingnesi
við Elliðavatn sumarið 1841 var í raun
fyrsta fræðilega fornleifarannsóknin hér á
landi. Þjóðminjasafnið hefur staðið fyrir
og verið í samstarfi um fjölda fornleifa-
rannsókna allt frá stofnun safnsins. Síðan
hefur mikið vatn runnið til sjávar og forn-
leifafræðin er nú þverfagleg vísindagrein
þar sem unnið er að afar fjölbreyttum
rannsóknum á vegum ýmissa aðila. Fyrstu
áratugina í starfsemi Þjóðminjasafnsins
fólust fornleifarannsóknir í könnunum á
minjum þekktra sögustaða sem menn
töldu að nefndar væru í fornsögum.
Rannsóknir frumherjanna voru í anda
samtíma þeirra og þeim ætlað að
varpa ljósi á og jafnvel sannreyna frá-
sagnir fornrita. Rannsóknir Sigurðar
Vigfússonar og Brynjólfs Jónssonar frá
Minna-Núpi víða um land, sem hóf-
ust um 1880, eru líka mjög
merkilegar frá sögulegu
sjónarmiði og framlag þeirra
til íslenskrar fornleifafræði mikilsvert. Á
Bergþórshvoli var í fyrsta skipti grafið í
stóran bæjarhól þar sem voru leifar lang-
varandi búsetu. Sigurður Vigfússon
stundaði þar rannsóknir á árunum 1883 og
1885. Hið íslenzka fornleifafélag var stofn-
að 1879 og er eitt elsta starfandi félag á Ís-
landi. Það hefur frá árinu 1880 gefið út ár-
bók sem er vandað fræðirit á sviði
fornleifafræði og íslenskrar menning-
arsögu. Það var í raun stofnað til að standa
að fornleifarannsóknum.
Matthías Þórðarson þjóðminjavörður
stóð að umfangsmiklum fornleifarann-
sóknum á Bergþórshvoli árið 1927 þar sem
í ljós komu miklar brunaleifar sem menn
tengdu við Njálsbrennu enda bentu ald-
ursgreiningar til þess tíma. Tveimur ára-
tugum síðar gróf Kristján Eldjárn í bæj-
arhólinn. Fullyrða má að hin samnorræna
Þjórsárdalsrannsókn árið 1939 hafi verið
fyrsta stóra fornleifarannsóknin hér á
landi með vísindalegum aðferðum. Að
henni stóðu þjóðminjaverðir Dana, Svía,
Finna og Íslendinga. Í Skálholti fór fram
rannsókn á fornum kirkjubyggingum sem
þar höfðu staðið og kirkjugarði, á árunum
1954-58, sem leiddi í ljós merkar nið-
urstöður. Við rannsóknir í kirkju-
garðinum í Skálholti fannst steinkista sem
talin var kista Páls biskups Jónssonar frá
12. öld. Var þessi fundur talinn með
merkilegri fornleifafundum á Íslandi frá
upphafi.
Þegar leið á 20. öldina urðu verkefnin
enn viðameiri og rannsóknarverkefnin
stærri þar sem markmiðið var oft að
forða fornleifum frá skemmdum vegna
yfirstandandi framkvæmda eða eyðingar
af völdum náttúrunnar. Í miðbæ
Reykjavíkur voru unnar brautryðj-
endarannsóknir á 6. og 7. áratugnum
sem vörpuðu ljósi á elsta landnám í
Reykjavík. Þá má nefna rannsóknirnar á
Stóruborg undir Eyjafjöllum árin 1978-
1990 og á Bessastöðum árin 1987-1996
sem dæmi um þá breytingu sem varð á
eðli fornleifarannsókna á þessum tíma
þegar leggja þurfti í umfangsmiklar
rannsóknir eingöngu til að bjarga menn-
ingarverðmætum vegna ágangs nátt-
úruafla eða framkvæmda.
Við þessar stóru framkvæmdir varð
stjórnvöldum og framkvæmdaaðilum
ekki síður en þjóðminjavörslunni jafn-
framt ljóst hve kostnaðarsamar forn-
leifarannsóknir eru og mikilvægi vand-
aðrar úrvinnslu sem nú er lögbundinn
þáttur slíkra rannsókna. Allur gangur
var hins vegar á því hvernig gerð var
grein fyrir fornleifarannsóknum á þess-
um tíma en gögn um flestar rannsóknir
safnsins eru engu að síður aðgengileg í
heimildasafni Þjóðminjasafns Íslands.
Úrvinnsla þessara stóru rannsókna
stendur enn yfir á vegum viðkomandi
aðila þótt þegar hafi komið út margar
skýrslur um þær en von er á frekari út-
gáfu. Í því sambandi má sérstaklega
nefna útgáfu Þjóðminjasafnsins á úr-
vinnslu Bessastaðarannsóknarinnar.
Einnig hafa komið út fjölmargar skýrslur
og ritverk um rannsóknina á Skriðu-
klaustri og í Reykholti á undanförnum
árum en þær eru unnar fyrir stuðning
Þjóðhátíðarsjóðs, Fornleifasjóðs og
Kristnihátíðarsjóðs. Von er á vönduðum
bókum um þau verkefni í samstarfi við
Sögufélagið og Snorrastofu. Ekki er úr
vegi að nefna að Þjóðminjasafnið hefur á
ýmsum tímum tekið þátt í fjölmörgum
öðrum samstarfsverkefnum, bæði með
innlendum og erlendum rannsóknarað-
ilum, svo sem á Grænlandi og í Kanada,
sem skilað hafa okkur mikilvægri þekk-
ingu.
Fyrst og fremst gegnir Þjóðminjasafn
Íslands mikilvægu hlutverki á sviði
rannsókna og varðveislu en öll frum-
gögn fornleifarannsókna sem þar eru ber
að varðveita í safninu til framtíðar. Svo
verður áfram enda er stór hluti af safn-
kosti Þjóðminjasafns jarðfundnar minj-
ar, forngripir, sem verða óþrjótandi
rannsóknarefni fræðimanna um ókomna
tíð. Miðlun til safngesta á niðurstöðum
rannsóknanna er sannarlega mikilvæg
og þar gegna söfnin mikilvægu hlut-
verki.
Fornleifar – frumheimildir liðins tíma
Frá uppgreftrinum í Hvítárholti 1966. Þór Magnússon stjórnandi uppgraftarins ásamt starfsmanni við störf.
Ljósmynd/Gísli Gestsson
Kristján Eldjárn horfir ofan í nýopnaða kistu
Páls biskups sem fannst við uppgröftinn í
Skálholti.
Matthías Þórðarson og ókunnur aðstoðar-
maður hans á vettvangi við rannsókn á
Bergþórshvoli.
Ljósmynd/Magnús Ólafsson
’
Fyrst og fremst gegnir Þjóðminjasafn Íslands mik-
ilvægu hlutverki á sviði rannsókna og varðveislu en
öll frumgögn fornleifarannsókna sem þar eru ber að
varðveita í safninu til framtíðar.
Þankar um
þjóðminjar
Margrét Hallgrímsdóttir
margret@thjodminjasafn.is
Ljósmynd/Gísli Gestsson