Morgunblaðið - 31.10.2013, Qupperneq 25

25
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 31. OKTÓBER 2013
Hinn 1. nóvember nk. taka gildi
ný lög um neytendalán sem taka
til meginþorra allra útlána til ein-
staklinga, þ.á m. húsnæðis-, bíla-,
lífeyrissjóðs-, raðgreiðslu- og yf-
irdráttarlána. Lögin byggjast á
tilskipun Evrópusambandsins og
er ætlað að stuðla að ábyrgum
lánveitingum og koma í veg fyrir
að lántakar skuldsetji sig umfram
greiðslugetu. Þessi markmið end-
urspeglast vel í þeim nýmælum
laganna sem annars vegar skylda
lánveitendur til að lánshæfis- og greiðslumeta
lántaka og leggja hins vegar bann við lánveit-
ingum þegar verulegar líkur eru á því að lán-
taki muni lenda í vanskilum.
Lögin eru líkleg til að hafa umtalsverð áhrif
á lántakendur en gera má ráð fyrir því að vext-
ir ráðist meira af lántakanum sjálfum, notkun
ábyrgða og trygginga verði sjaldgæfari og
vanskil minnki. Með hliðsjón af því er rétt að
víkja sérstaklega að þessum breytingum og
hvernig þær geta haft áhrif á lánveitingar til
neytenda.
Hvað er lánshæfis-
og greiðslumat?
Samkvæmt neytendalánslögunum er lán-
veitanda skylt að meta lánshæfi allra lántak-
enda. Í þessu felst að lánveitandi þarf að geta
lagt mat á, og spáð fyrir um, hvernig atvik
verða í framtíðinni þegar kemur að efndum
lánasamnings. Þó að einstaklingur sé ekki í
vanskilum á lántökudegi geta verið verulegar
líkur á því að hann lendi í alvarlegum van-
skilum í nánustu framtíð. Þannig er ekki nægj-
anlegt fyrir lánveitanda að staðreyna hvort
vanskil séu til staðar á lántökudegi heldur
verður einnig að horfa til framtíðar enda er
greitt af lánum í framtíðinni. Í þessu felst um-
talsverð breyting fyrir þá lánveitendur sem
alla jafna hafa látið nægja að kanna hvort lán-
taki sé í vanskilum á lántökudegi.
Lánshæfismatið er í raun tölfræðileg spá
sem reiknar út prósentulíkur á því hvort ein-
staklingur lendi í vanskilum innan tiltekins
tímabils, sem oftast eru níutíu dagar eða eitt
ár. Til að lánveitandi geti framkvæmt lánshæf-
ismat þarf hann því aðgengi að upplýsingum
sem hafa tölfræðilegt spágildi um lánshæfi.
Hérlendis, sem og erlendis, byggir lánshæf-
ismat m.a. á upplýsingum um greiðslur og van-
skil í fortíðinni, hversu víða einstaklingur nýt-
ur lánafyrirgreiðslu, aldri hans, búsetu og
hjúskaparstöðu. Notkun lánshæfismats hefur
verið fremur lítil hérlendis ólíkt því sem tíðk-
ast í öðrum vestrænum löndum þar sem flestar
lánsákvarðanir byggjast á láns-
hæfismati (e. credit score), en
sem dæmi má nefna að fjöldi
lánshæfismata sem eru fram-
kvæmd árlega í Bandaríkjunum
hleypur á tugum milljarða.
Greiðslumat er ólíkt lánshæf-
ismati þar sem því er ætlað að
reikna út greiðslugetu lántaka á
lántökudegi, þ.e. hvort
ráðstöfunartekjur hans dugi til
að standa undir afborgunum nýs
láns. Í lögunum er tiltekið að við
útreikning greiðslumats eigi að
horfa til skulda, tekna, ábyrgða
og eigna lántakans.
Áhrif lánshæfis- og greiðslu-
mats á vaxtakjör
Þegar ákvörðun um útlán ræðst af því hvort
einstaklingur sé í vanskilum á lántökudegi eð-
ur ei er lántökum í raun skipt í tvo flokka, þ.e.
þá sem eru lánshæfir (ekki í vanskilum) og þá
sem ekki njóta lánshæfis (í vanskilum). Galli
þessarar framkvæmdar er sá að lítill grein-
armunur er gerður á hversu góðir lántakendur
eru, sem teljast lánshæfir, og því fá þeir alla
jafna sömu vaxtakjör. Með tilkomu lánshæf-
ismats geta lánveitendur greint betur hversu
líklegt það sé að einstaklingur lendi í van-
skilum. Þannig geta tveir einstaklingar, sem
ekki eru í vanskilum, fengið ólíka niðurstöðu
úr lánshæfismati. Annar gæti t.d. verið metinn
þannig að eins prósents líkur væru taldar á því
að hann lenti í vanskilum á meðan líkur hins
væru tíu prósent. Við þessar aðstæður má ljóst
vera að sá sem er minna líklegur til að lenda í
vanskilum ætti að njóta betri vaxtakjara. Þeir
einstaklingar, sem fá gott lánshæfismat, eru
því sérstaklega eftirsóknarverðir við-
skiptavinir lánveitenda og ættu að vera í betri
samningsstöðu til að semja um betri lánskjör
en almennt tíðkast. Ef niðurstaða greiðslu-
mats staðfestir síðan að afborganir nýs láns
eru tiltölulega lágt hlutfall af ráðstöf-
unartekjum ætti slíkt að leiða til ennþá hag-
felldari lánskjara.
Um ábyrgðir og tryggingar
Notkun lánshæfis- og greiðslumats mun
draga ennfrekar úr notkun ábyrgða og/eða
trygginga fyrir lánveitingum þar sem nefndar
matsaðferðir eru líklegar til að endurspegla
betur útlánaáhættuna. Gildir þetta sér-
staklega um lán til skemmri tíma, t.d. 3-5 ára
lánasamninga. Einstaklingur með gott láns-
hæfismat ættu því ekki að þurfa að útvega
ábyrgðarmenn eða tryggingar, t.d. veð í fast-
eign, sæki slíkur aðili um skammtímalán. Þeg-
ar lán eru hins vegar veitt til langs tíma, s.s.
íbúðarlán, fá tryggingar aukið vægi enda
ómögulegt að spá fyrir um lánshæfi og
greiðslugetu einstaklings langt fram í tímann.
Minni vanskil
Þegar lánveitendur meta lántaka út frá lík-
indum á vanskilum mun koma í ljós að hluti
þeirra sem eru ekki í vanskilum á lántökudegi
eru líklegir til að lenda í vanskilum komi til
lánveitingar. Við þær aðstæður getur lánveit-
andi ákveðið að lækka lánsfjárhæð til að draga
úr líkum á því að lántaki lendi í greiðsluerf-
iðleikum, gert kröfu um hærri vexti vegna
aukinnar áhættu á greiðsluerfiðleikum eða
hafnað lánsumsókn. Með þessum hætti má
draga úr líkindum á því að lántaki lendi í
greiðsluerfiðleikum.
Framangreint er líklegt til að hafa nokkra
breytingu í för með sér fyrir þá einstaklinga
sem ekki eru í vanskilum á lántökudegi því
þeir gætu fengið synjun um lánveitingu þar
sem líkur á vanskilum væru taldar of miklar.
Viðbúið er þó að útlánaákvarðanir geti orðið
mismunandi eftir lánveitendum enda hafa þeir
mismunandi reglur um það hvenær umsókn er
hafnað, fjárhæð lána og vaxtakjör. Ein-
staklingi kann því að verða synjað um lánveit-
ingu hjá einum lánveitanda en fengið sam-
þykki hjá öðrum.
Bann við lánveitingum
Tilgangur neytendalánslaganna, líkt og til-
skipunar Evrópusambandsins, er að draga úr
lánveitingum þar sem einstaklingar skuldsetja
sig umfram greiðslugetu. Á þessum sjón-
armiðum byggist regla neytendalánslaga sem
kveður á um bann við lánveitingu ef augljóst
er, samkvæmt niðurstöðu lánshæfis- og/eða
greiðslumats, að lántaki muni lenda í van-
skilum komi til lánveitingar. Fyrrgreind regla
er þó ekki án undantekningar því samkvæmt
lögunum er heimilt að veita lán, þrátt fyrir að
lántaki standist ekki lánshæfis- og/eða
greiðslumat, ef virði tryggingar (t.d. fast-
eignar) er meira en lánsfjárhæðin. Kjósi lán-
veitandi að veita lán við slíkar aðstæður ber
honum skylda til að upplýsa lántaka um nið-
urstöðu lánshæfis-/greiðslumats og eftirláta
honum að taka ákvörðun um lántökuna. Óhætt
er að segja að þessi undantekning fari ekki að
fullu saman við markmið tilskipunar Evrópu-
sambandsins um ábyrgar lánveitingar, auk
þess sem hún er holdgervingur svokallaðra
undirmálslána (e. subprime loans) sem áttu
þátt í hruni á alþjóðlegum fjármálamörkuðum
2008.
Um lán sem óheimilt var að veita
Líkt og vikið var að hér að framan leggja
neytendalánslögin bann við tilteknum lánveit-
ingum þegar niðurstaða lánshæfis- og/eða
greiðslumats er neikvæð. Við slíkar aðstæður
vaknar upp sú spurning hvað gerist ef lán er
veitt þegar lögin leggja bann við slíkri lánveit-
ingu. Óhætt er að slá því föstu að ef lántaki,
sem hefur fengið lán þrátt fyrir neikvætt láns-
hæfis- og/eða greiðslumat, getur ekki efnt
lánasamning þá séu veruleg líkindi fyrir því að
lánasamningur verði metinn ógildur og
greiðsluskylda lántaka felld niður eða lækkuð.
Slík niðurstaða væri í samræmi við dóma-
fordæmi Hæstaréttar þar sem reynt hefur á
gildi ábyrgðarskuldbindinga en slíkar ábyrgð-
ir hafa verið felldar niður hafi ábyrgðarmaður
ekki verið upplýstur um neikvæða niðurstöðu
greiðslumats lántaka áður en hann veitti
ábyrgð sína.
Lokaorð
Mikilvægt er að einstaklingar séu meðvit-
aðir um eigið lánshæfismat og geti þannig nýtt
sér það til að fá hagstæðari kjör hjá lánveit-
endum enda á lánsáhætta að endurspeglast í
lánskjörum. Þá skiptir einnig máli að ein-
staklingar geri sér grein fyrir því hvað þeir
geta gert til að bæta lánshæfismat sitt.
Óhætt er að slá því föstu að draga muni úr
vanskilum neytendalána vegna bannákvæðis
laganna sem tekur til lána til aðila sem aug-
ljóst er að muni lenda í vanskilum komi til lán-
veitingar. Á sama tíma má búast við því að ein-
hverjir lántakendur, sem hafa getað tekið lán í
tíð eldri laga, fái ekki lán vegna bannákvæðis
nýju laganna. Þess ber þó að geta að mögu-
leikar til endurfjármögnunar og/eða skuld-
breytingar lána, sem einstaklingur á í erf-
iðleikum með að halda í skilum og eru eftir
atvikum komin í vanskil, mun lítt breytast
enda í slíkum tilvikum oft verið að bregðast við
greiðsluerfiðleikum.
Hafa ber í huga að lánveitendur og aðrir, s.s.
Creditinfo, geta búið til lánshæfismat sem
metur líkindi á vanskilum. Af því leiðir að ein-
staklingur kann að fá mismunandi lánshæf-
ismat hjá mismunandi lánveitendum. Þá ber
að hafa í huga að lánshæfismat verður aldrei
betra en gögnin sem lögð eru til grundvallar
við gerð þess en því betri og yfirgripsmeiri
sem þau gögn eru, því réttari verður nið-
urstaða lánshæfismatsins.
Eftir Hákon
Stefánsson » Lögin eru líkleg til að hafa
umtalsverð áhrif á lántak-
endur en gera má ráð fyrir því
að vextir ráðist meira af lán-
takanum sjálfum.
Hákon
Stefánsson
Um áhrif nýrra laga um neytendalán
Höfundur er lögfræðingur og frkvstj. Creditinfo.
Airwaves Gífurleg stemning var í gærkvöldi í stútfullu Hafnarhúsinu þegar fyrsta kvöld tónlistarhátíðarinnar Airwaves skall á. Gestir tóku undir af innlifun þegar Agent Fresco spilaði.
Styrmir Kári