Morgunblaðið - Sunnudagur - 10.11.2013, Blaðsíða 48

48 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 10.11. 2013
Í myndum
D
auðinn er hluti af lífinu, hvort
sem okkur líkar það betur
eða verr. Samt er hann
meira tabú í dag en áður
tíðkaðist. Mörgum þykir
óþægilegt að ræða um dauðann, hvað þá
hafa hann fyrir augunum.
1.995 manns létust á Íslandi á árinu 2012
og líklegt verður að teljast að eitthvert af
þeim dauðsföllum hafi snert okkur, með ein-
um eða öðrum hætti. Hvort sem hinn látni
var ættingi, vinur, kunningi eða bara ein-
hver sem við þekktum af afspurn.
„Dauðinn er meira feimnismál í dag en
hann var hér áður,“ segir Hermann Jón-
asson hjá Útfararstofu Svafars og Her-
manns, sem annaðist útför Elísabetar Sig-
urðardóttur, sem hér er til umfjöllunar í
myndum Árna Sæberg, ljósmyndara Morg-
unblaðsins. „Dauðinn var nær fólki þá en í
dag og almennt stærri hluti af lífinu og til-
verunni. Það helgast af því að fólk náði ekki
eins háum aldri og það gerir nú, auk þess
að ekki var óalgengt að ungt fólk og börn
töpuðu baráttu sinni við skæðar farsóttir.
Það var gangur lífsins.“
Hvergi minnst á dauðann
Tímarnir breytast og mennirnir með. Séra
Valgeir Ástráðsson, sóknarprestur í Selja-
kirkju, sem jarðsöng Elísabetu heitna, segir
mikið hafa verið rætt um dauðann fyrir
hundrað árum en þá mátti á hinn bóginn
ekki minnast einu orði á kynferðismál. „Nú
hefur þetta alveg snúist við. Í dag eru kyn-
ferðismál á allra vörum, fá meira að segja
ítarlega umfjöllun í skólum, en hvergi er
minnst á dauðann,“ segir séra Valgeir.
Hann er sammála Hermanni um að dauð-
inn sé fjarlægari í dag en hann hafi verið
fram eftir síðustu öld. „Þá dóu afi og amma
heima. Núna eru þau flutt út í bæ og deyja
þar. Hafa þess vegna verið á hjúkrunar-
stofnun árum saman. Fátítt er núorðið að
fólk deyi í heimahúsum. Það hefur heilmikið
að segja.“
Séra Valgeir og Hermann rifja báðir upp
að framan af síðustu öld hafi húskveðjur
verið algengar. Fólk lá þá gjarnan á líkbör-
um í heimahúsum og reistir voru stillansar
til að koma líkkistum inn í húsin. Jafnvel
þurfti að fjarlægja rúður úr húsum til að
koma kistunum inn. Séra Valgeir vígðist til
prests árið 1973 austur í Flóa og þá eimdi
ennþá eftir af þessum sið, einkum til sveita.
„Ég veit ekki til þess að það hafi verið
rannsakað en ætli húskveðjur hafi ekki horf-
ið að mestu á áttunda áratugnum í sveitum
en nokkru fyrr í bæjum,“ segir hann.
Séra Valgeir gerir því líka skóna að fólk
óttist umræðuna um dauðann vegna þess að
það eigi ekki eins skýr svör og áður – í
trúnni. „Það sem að mér snýr er trúræni
þátturinn. Fólk talar um trúna við kirkju-
legar athafnir, ekki síst jarðarfarir, og jafn-
vel hörðustu afneitarar blikna frammi fyrir
dauðanum og eru tilbúnir að biðja bænirnar
sínar. Trúin mætti á hinn bóginn vera meiri
partur af hversdeginum.“
Börn taki þátt í ferlinu
Að áliti séra Valgeirs ætti umfjöllun um
dauðann alls ekki að vera viðkvæmt mál.
„Börnum er oft hlíft við að vera við kistu-
lagningar á þeim forsendum að þau skilji
ekki hvað um er að vera. Spurningin er hins
vegar þessi: Skiljum við sem erum fullorðin
það eitthvað betur? Stefna flestra presta er
að leyfa börnum að taka sem mestan þátt í
útfararferlinu enda er dauðinn partur af líf-
inu sem engin ástæða er til að fela.“
Alþekkt er að kirkjulegar athafnir, svo
sem skírnir, fermingar og brúðkaup, séu
ljósmyndaðar í bak og fyrir en minna fer
jafnan fyrir slíku í jarðarförum enda víkur
þá gleðin fyrir sorginni. Þegar sú hugmynd
kom upp að Árni Sæberg myndaði ekki bara
útför Elísabetar Sigurðardóttur fyrr á þessu
ári heldur líka allan aðdraganda hennar
þurftu Hermann og Svafar að hugsa sig um
tvisvar. „Okkur fannst þetta til að byrja
með svolítið skrýtið,“ viðurkennir Hermann.
„Það er reyndar ekkert einsdæmi að myndir
séu teknar í kistulagningunni og jarðarför-
inni sjálfri en ég hef ekki áður haft ljós-
myndara yfir mér í líkhúsinu meðan á
snyrtingu hins látna hefur staðið. Þar erum
við vanir að vera í ró og næði. Ég hafði svo-
litlar áhyggjur af þessu. Yfirleitt tekur fólk
myndir fyrir sig persónulega en þessar
myndir voru hugsaðar til birtingar í dag-
blaði. Það er tvennt ólíkt.“
Myndavélin truflaði engan
Áhyggjurnar voru ástæðulausar. „Við fund-
um strax að Árni nálgaðist verkefnið af mik-
illi virðingu. Hann lét sáralítið fyrir sér fara
og truflaði engan. Þetta var líka gert í fullu
samráði við fjölskyldu Elísabetar heitinnar
sem er auðvitað lykilatriði. Útkoman er eftir
því, minningu hinnar látnu er sýnd mikil
virðing í þessum myndum,“ segir Hermann.
Séra Valgeir tekur í sama streng: „Ljós-
myndarar eru misjafnir. Sumir vaða yfir allt
og alla meðan maður tekur varla eftir öðr-
um. Það eru venjulega þeir síðarnefndu sem
taka bestu myndirnar. Þannig var það í
þessu tilfelli. Maðurinn var afskaplega penn
og góður og engin truflun hlaust af veru
hans á staðnum. Sannkallaður fagmaður. Þú
mátt alveg bera það í hann,“ segir hann og
hlær við.
Þegar einstaklingur fellur frá er fyrsta
skrefið að hafa samband við útfararstofu til
að annast útförina. Aðstandendur gera það
ýmist sjálfir eða fá prest til að sjá um það
fyrir sig. Hermann segir allan gang á þessu.
Sé fyrst leitað til útfararstofunnar hefur hún
samband við prestinn sé þess óskað. „Okkar
mottó hér hjá Útfararstofu Svafars og Her-
manns er einfalt: Hver útför er einstök.
Fyrir vikið gerum við það sem fólk biður
okkur um. Það er fólkið sem ræður ferðinni,
við erum til þjónustu og leiðbeinum því eftir
þörfum. Markmiðið með okkar starfi er að
létta álaginu af syrgjandi fólki.“
Ekki skylda að vera með prest
Ekki er skylt að láta prest annast útför og
velur fólk, að sögn Hermanns, í auknum
mæli að leita annað. Svo sem til Siðmenntar
eða annarra trúfélaga. Jafnvel eru dæmi um
að vinir hinna látnu stýri útförinni. Helst sú
þróun væntanlega í hendur við úrsagnir úr
þjóðkirkjunni hin síðari misseri. Hermann
segir þó brögð að því að þegar á reyni leiti
sumir til þjóðkirkjunnar, þrátt fyrir að leiðir
hennar og hins látna hafi á einhverjum
tímapunkti skilið.
Látist fólk á sjúkrastofnun eða hjúkr-
unarheimili hafa húsbændur þar oftast sam-
band við útfararstofuna fyrir hönd aðstand-
enda, þegar þeir eru búnir að velja hana.
Deyi fólk í heimahúsi eru lögregla og læknir
kölluð til. Það er í verkahring útfararstof-
unnar að flytja hinn látna í líkhús.
Síðan tekur við ferli með aðstandendum.
Hvað hugsa þeir sér í sambandi við kistu-
lagninguna og útförina? Sumir hafa mjög
sterka skoðun á þessu, aðrir ekki. Meðal
þess sem þarf að ákveða er tónlistarflutn-
ingur í athöfninni og sér útfararstofan um
að útvega listamennina að höfðu samráði við
aðstandendur, nema þeir vilji gera það sjálf-
ir.
Stundum styðjast aðstandendur við óskir
hins látna. Hann hafi viljað fá þennan eða
hinn prestinn og þennan eða hinn söngv-
Frá dauða til grafar
ELÍSABET SIGURÐARDÓTTIR ÚR VESTMANNAEYJUM LÉST 25. FEBRÚAR SÍÐASTLIÐINN 88 ÁRA AÐ ALDRI OG VAR ÚTFÖR HENNAR GERÐ FRÁ SELJA-
KIRKJU 4. MARS. ÁRNI SÆBERG, LJÓSMYNDARI MORGUNBLAÐSINS, FÉKK LEYFI AÐSTANDENDA ELÍSABETAR TIL AÐ MYNDA ÚTFÖRINA OG AÐDRAG-
ANDA HENNAR. ÞAÐ ER AÐ SEGJA FERLIÐ FRÁ DAUÐA TIL GRAFAR.
Myndir: Árni Sæberg saeberg@mbl.is
Texti: Orri Páll Ormarsson orri@mbl.is
Kistulagning er hinsta kveðja nánustu aðstandenda hins látna. Afar erfið og persónuleg stund.