Læknablaðið - 15.03.2001, Qupperneq 14

FRÆÐIGREINAR / ÖRORKA
varð á örorku yfir 75% vegna smitsjúkdóma og
meltingarsjúkdóma hjá báðum kynjum. Örorka í
heild var marktækt fátíðari meðal kvenna sem karla
árið 1996 en árið 1976, aldursstöðluðu áhættuhlut-
föllin voru 0,95 fyrir konur og 0,93 fyrir karla.
Ályktanir: Líklegt er að rekja megi það að hærra
örorkustigið varð tíðara og að lægra örorkustigið
varð fátíðara til tilkomu örorkuskírteinis árið 1980,
sem lækkaði greiðsluþátttöku örorkulífeyrisþega í
læknisþjónustu og lyfjaverði. Að öðru leyti er líklegt
að rekja megi umrædda breytingu til breytinga á
vinnumarkaðnum, það er aukins atvinnuleysis og
aukinnar samkeppni á vinnustöðum. Ólíklegt er að
rekja megi þessa breytingu til þess að heilsufar
Islendinga hafi versnað. Aukna örorku vegna slysa og
eitrana hjá konum má væntanlega rekja til aukinnar
atvinnuþátttöku þeirra. Minnkun örorku vegna
smitsjúkdóma hjá báðum kynjum má rekja til
fækkunar tilvika berkla og mænusóttar og minnkun
örorku vegna meltingarsjúkdóma væntanlega til
bættrar meðferðar vélindabakflæðis og sárasjúkdóms
í maga og skeifugörn. Örorka í heild meðal kvenna
sem karla er marktækt fátíðari árið 1996 heldur en
árið 1976 þegar tekið hefur verið tillit til fólksfjölda
og breyttrar aldurssamsetningar þjóðarinnar, þrátt
fyrir að aukið atvinnuleysi hefði ríkt um nokkurt
árabil fyrir 1996.
Inngangur
Öryrkjum sem skráðir eru hjá Tryggingastofnun
ríkisins (TR) hefur fjölgað ár frá ári á undanförnum
árum (1). Jafnframt hefur þjóðinni fjölgað þannig að
óljóst er hvort þetta er raunaukning eða hvort
öryrkjum hafi fjölgað umfram fjölgun þjóðarinnar.
Til að skoða þetta nánar var kannaður fjöldi öryrkja
á tveimur tímapunktum með 20 ára millibili og hann
tengdur fjölda íslendinga á sama tíma og tekið tillit til
breyttrar aldurssamsetningar þjóðarinnar. Jafnframt
var kannað hvort breyting hefði orðið á dreifingu
öryrkjanna hvað varðaði kyn, aldur og helstu
sjúkdómsgreiningu á milli tímapunktanna tveggja.
Örorka var metin á grundvelli læknisfræðilegra,
félagslegra og fjárhagslegra forsendna (2). Laga-
ákvæði um örorkulífeyri (örorka yfir 75%) og
örorkustyrk (örorka 50% eða 65%) höfðu verið
óbreytt í áratugi (3) og voru þau sömu árin 1976 og
1996, en árið 1996 hafði bæst við lagaákvæði um
endurhæfingarlífeyri (4) (tók það gildi árið 1989).
Örorka yfir 75% var metin hjá þeim sem voru
öryrkjar til langframa á svo háu stigi að þeir voru ekki
færir um að vinna sér inn fjórðung þess er andlega og
líkamlega heilir menn voru vanir að vinna sér inn í
því sama héraði við störf sem hæfðu líkamskröftum
þeirra og verkkunnáttu og sanngjarnt var að ætlast til
af þeim með hliðsjón af uppeldi og undanfarandi
starfa. Heimilt var að veita þeim örorkustyrk sem
skorti að minnsta kosti helming starfsorku sinnar eða
sem stunduðu fullt starf, en urðu fyrir verulegum
aukakostnaði sökum örorku sinnar. Árið 1996 var
auk þess heimilt að veita tímabundið endur-
hæfingarlífeyri, þegar ekki varð séð hver örorka
einstaklings yrði til frambúðar eftir sjúkdóma eða
slys. Endurhæfingarlífeyrir svarar fjárhagslega til
örorkulífeyris, að því undanskildu að sjúkrahúsvist
skerðir ekki endurhæfingarlífeyri. Þeir sem höfðu
verið metnir til endurhæfingarlífeyris eru hér
flokkaðir með örorkulífeyrisþegum (örorka yfir
75%). Örorkubætur eru bundnar við aldurinn 16 til
66 ára.
Efniviður og aðferðir
LFpplýsingar voru unnar úr örorkuskrá TR eins og
hún var 1. desember árin 1976 og 1996. Úr skránni
voru unnar upplýsingar um kyn, aldur og helstu
sjúkdómsgreiningu (þá sjúkdómsgreiningu sem
tryggingalæknirinn byggir örorkumat sitt öðru
fremur á, ef þær eru fleiri en ein) þeirra einstaklinga
sem áttu í gildi örorkumat vegna Kfeyristrygginga og
voru búsettir á Islandi þann 1. desember hvort ár
fyrir sig. Árið 1976 voru sjúkdómsgreiningar (ICD
greiningar) samkvæmt áttundu útgáfu Hinnar
alþjóðlegu sjúkdóma- og dánarmeinaskrár, en árið
1996 samkvæmt níundu útgáfu þessarar skrár. Aflað
var upplýsinga frá Hagstofu Islands um fjölda fólks
sem búsettur var á íslandi á aldrinum 16-66 ára á
sama tíma og aldursdreifingu hans (5). Hrá algengi-
tölur örorku á árunum 1976 og 1996 voru bornar
saman (ekki skipt á milli kynja né tekið tillit til
aldursdreifingar) með kí-kvaðratsprófi (6). Til þess
að taka tillit til breytinga sem orðið hafa á aldurs-
dreifingu þjóðarinnar á þessu 20 ára tímabili var gerð
aldursstöðlun og reiknað aldursstaðlað áhættuhlut-
fall (standardized risk ratio, SRR) fyrir konur og
karla. Aldursdreifingin árið 1996 var notuð sem
staðall og þannig gerð bein aldursstöðlun (7). Þjóð-
inni 1996 var skipt í 11 aldurslög (16-19,20-24,25-29,
30-34, 35-39, 40-44, 45-49, 50-54, 55-59, 60-64, 65-66)
fyrir hvort kynið og hlutfall fjöldans í hverju lagi af
heildarfjöldanum fundið (lagshlutfall). Stuðull fyrir
hvern aðalgreiningarflokk fyrir árið 1976 (til dæmis
karla, sem eru öryrkjar vegna hjartasjúkdóma 1976)
var reiknaður út með því að margfalda algengi
örorkunnar innan hvers aldurslags (til dæmis hlutfall
karla með örorku vegna hjartasjúkdóma 1976 af
heildarfjölda karla meðal þjóðarinnar 1976 innan
hvers aldurslags) með lagshlutfallinu og leggja síðan
útkomur allra laga saman. Sams konar stuðull var
fundinn fyrir hvern örorkuflokk fyrir árið 1996.
Staðlað áhættuhlutfall var síðan reiknað með því að
deila stuðlinum fyrir 1976 upp í stuðulinn fyrir 1996.
Út frá breytileika áhættuhlutfalls voru síðan fundin
95% öryggismörk (7). Ef staðlaða áhættuhlutfallið er
206 Læknablaðið 2001/87