Læknablaðið - 15.03.2001, Qupperneq 61

UMRÆÐA & FRÉTTIR / FARALDSFRÆÐI 5
Faraldsfræði í dag
Kerfisbundin skekkja
María
Heimisdóttir
Netfang:
mariah@decode.is
Kerfisbundin skekkja (kerfisskekkja, bias) er
önnur meginorsök sýndarsambands (spurious
association) áhættuþáttar eða áreitis annars vegar og
sjúkdóms eða annarrar útkomu hins vegar. Slíka
skekkju má skilgreina sem kerfisbundna villu í
niðurstöðum er varða samband áhættuþáttar og
útkomu. Það að villan er kerfisbundin (ekki slembin
(random)) er lykilatriði hér; átt er við að skekkjan í
niðurstöðunum hefur ákveðna stefnu (minnkar til
dæmis eða eykur hlutfallslega áhættu) sem stundum
er þekkt.
Kerfisbundin skekkja skerðir innra sannleiksgildi
(internal validity) niðurstaðna; skekktar niðurstöður
endurspegla ekki raunverulegt samband áhættu-
þáttar og útkomu í rannsóknarúrtakinu (study
sample). Ytra sannleiksgildi eða alhæfni (internal
validity, generalizability) byggist meðal annars á
innra sannleiksgildi. Af því leiðir að skekktar niður-
stöður eiga heldur ekki við um það þýði sem úrtakið
byggðist á og sem rannsóknin átti í raun að beinast að
(population at risk).
Til eru fjölmargar tegundir kerfisskekkju sem
oftast eru flokkaðar eftir meginorsök. Fyrir áhuga-
sama má benda á grein eftir Sackett, þar sem taldir
eru upp nokkrir tugir mismunandi tegunda (1).
Slíkrar nákvæmni er yfirleitt ekki þörf; oftast er nóg
að flokka kerfisskekkju í tvo meginhópa eftir því
hvort hún á rætur sínar að rekja til vals einstaklinga
til þátttöku í rannsókn (selection bias, valskekkja)
eða til aðferða sem notaðar eru til að safna upp-
lýsingum um einstaklingana (information bias, upp-
lýsingaskekkja).
Til að hindra valskekkju þarf að tryggja að
notaðar séu sömu aðferðir við að velja einstaklinga í
hópana sem bera á saman, þannig að þeir verði sem
líkastir, nema að því er varðar þau atriði sem verið er
að kanna. Þannig er til dæmis varhugavert að byggja
sjúklingasamanburðarrannsókn (case-control) á
sjúklingum á sjúkrahúsi (cases) annars vegar, en
hraustum sjálfboðaliðum (controls) hins vegar. Slíkir
hópar eru ósambærilegir á ýmsan hátt og því er ekki
raunhæft að ætla að samanburður þessara hópa gefi
sanna mynd af sambandi áreitisins og sjúkdómsins.
Auk aðferða sem notaðar eru við að safna ein-
staklingum til þátttöku þarf að huga að því að
brottfall úr rannsókn getur orðið mismunandi meðal
hópanna og valdið kerfisskekkju. Því er mikilvægt að
báðir (eða allir) hópamir sem bera á saman hafi
sambærileg samskipti við rannsóknaraðila og njóti
svipaðs eftirlits.
Á sama hátt verður að ganga úr skugga um að
upplýsingaöflun fari fram á sambærilegan hátt meðal
rannsóknarhópanna til að draga úr líkum á
upplýsingaskekkju. Upplýsingaskekkja verður til
þegar aðferðir við öflun upplýsinga eru háðar eða
tengdar áreitinu eða sjúkdómnum sem verið er að
rannsaka. Þannig geta spyrlar valdið upplýsinga-
skekkju með því að leggja spurningarnar á annan
hátt fyrir þá sem veikir eru en hina heilbrigðu. Þeir
sem lesa úr upplýsingunum geta túlkað þær á mis-
munandi vegu eftir því hvort um sjúkling eða saman-
burðareinstakling er að ræða. Upplýsingaskekkja
getur einnig sprottið frá einstaklingunum sem taka
þátt í rannsókninni (recall eða reporting bias).
Þannig er vel þekkt að þeir sem hafa tiltekinn sjúk-
dóm velta gjarnan fyrir sér hugsanlegum orsökum
hans og rifja upp ýmsa atburði og áreiti sem þeir hafa
orðið fyrir. Þetta getur haft áhrif á hvernig viðkom-
andi skýrir frá atburðum eða þáttum sem tengst geta
sjúkdómnum. Sambærileg hvatning til að íhuga þau
atriði sem snert geta tilurð sjúkdómsins er auðvitað
ekki til staðar meðal þeirra sem ekki hafa sjúk-
dóminn.
Kerfisbundin skekkja er afleiðing ófullkominnar
aðferðafræði við hönnun og framkvæmd rannsóknar.
Hægt er að takmarka mjög líkur á slíkri skekkju með
því að nota það rannsóknarform (íhlutandi rann-
sóknir með slembiákvörðun um meðferð, ferilrann-
sókn, sjúklingasamanburðarrannsókn og svo
framvegis) sem ákjósanlegast er með tilliti til vísinda-
spurningarinnar, og vanda sérlega til upplýsinga-
söfnunar og vals á einstaklingum til þátttöku. Hvaða
rannsóknarform er heppilegast ræðst af ýmsum
þáttum og verður fjallað um það síðar á þessum
vettvangi. Ef rannsókn hefur, þrátt fyrir allt, farið
fram með þeim hætti að líkur eru á kerfisbundinni
skekkju, er mjög erfitt að bæta úr þeim vanda. Til að
túlka og nýta slíkar niðurstöður á sem skynsam-
legastan hátt er mikilvægt að reyna að gera sér grein
fyrir umfangi og stefnu skekkjunnar. Oft er hægt að
átta sig á hvort skekkjan er líkleg til að auka eða
draga úr áætluðu sambandi áreitis og sjúkdóms og í
sumum tilfellum er unnt að meta, að minnsta kosti
gróflega, stærð skekkjunnar. Forvarnir við hönnun
og framkvæmd rannsóknar, eins og lýst er að ofan,
eru því það sem gildir á þessu sviði þar sem meðferð
er af skornum skammti.
Læknablaðið 2001/87 253