Læknablaðið - 15.12.2003, Blaðsíða 18

FRÆÐIGREINAR / OFNÆMISLOST
Aculeata (gaddvespur)
Formicidae Vespidae Apldae
(mauraætt) (geitungaætt) (býflugnaætt)
Polistinae Vespinae Bombinae Apinae
(pappírsvespur) (geitungar) (humlur) (býflugur)
Polistes Vespa Bombus Apis
Vespula
Paravespula Dolichovespula
Mynd 1. Venslatengsl
Hymenoptera (œðvœngja).
Ættbálkurinn hymenoptera
skiptist meðal annars i œtt-
irnar formicidae, vespidae
og apidae, og svo frekari
skipting þeirra síðasttöldu í
þœr œttkvíslir sem hér eru
helst til umfjöllunar.
Tilgangur þessarar greinar er að auka vitneskju
heilbrigðisstétta um einkenni og meðferð við ofnæmi
af völdum skordýra því það er nauðsynlegt að læknar
séu vel á verði, þekki einkennin og viti hvenær rétt sé
að vísa til ofnæmislæknis. Fái sjúklingur rétta meðferð
kemur það í veg fyrir alvarlegar afleiðingar (5,6).
Sjúkrasaga
41 árs gamall íslenskur karlmaður er hundaþjálfari,
en stundar auk þess veiðar á haustin. I starfi sínu og
sem veiðimaður hefur hann dvalist mikið erlendis í
skógum og fjalllendi og oft orðið fyrir skordýrabiti.
Hann var að aka norðan við Malmö í Svíþjóð og
varð þá var við flugu á mælaborðinu sem hann hugð-
ist fæla burt með hendinni en var þá stunginn í hand-
legginn. Ekki sá hann fluguna það vel að hann gæti
greint hverrar tegundar hún var. Um 15 mínútum síð-
ar var hann orðinn útsteyptur af ofsakláða og ofsa-
bjúg og missti meðvitund, en vaknaði upp aftur eftir
meðferð á sjúkrahúsi.
Húðpróf með pikk-prófi var jákvætt fyrir Paraves-
pula vulgaris.
Mynd 2. Fjórar tegundir af
geitungaœtt hafa náð að
setjast hér að. Á myndinni
er húsageitungur fpara-
vespula germanicaj sem
var sennilega fyrstur til að
nema hér land.
Skordýr sem stinga og valda ofnæmi
A mynd 1 má sjá hvernig ættbálkurinn hymenoptera
(æðvængjur) skiptist í helstu ættir: formicidae, vespi-
dae og apidae sem greinast í þær ættkvíslir sem hér
eru til umfjöllunar.
Um 1979 voru aðeins tvær tegundir komnar til
landsins (7,8). Nú hafa fjórar tegundir af geitungaætt
(mynd 2) náð að setjast hér að. Auk þess hafa borist
hingað tegundir af ættkvíslunum vespa og polistes, en
ekki numið land enn sem komið er.
Húsageitungur (Paravespula germanica) var senni-
lega fyrstur til að nema hér land, um 1973 í miðbæ
Reykjavíkur. Húsageitungur er hér á ystu mörkum
þess sem hann getur lifað við og útbreiðsla hans enn
takmörkuð við höfuðborgarsvæðið. Húsageitungar
velja búum sínum stað inni á húsþökum, í holrými
milli þilja og á háaloftum eða holum í jörðinni, til
dæmis á bak við steinhleðslur og hraunhellur í blóma-
beðum.
Holugeitungur (Paravespula vttlgaris) fannst fyrst
með bú 1977. Líkt og húsageitungur hefur þessi teg-
und aðeins fundist á höfuðborgarsvæðinu. Veruleg
áraskipti eru á fjölda hans, en hann getur þrifist betur
við íslenskar aðstæður en húsageitungur. Staðsetning
búa er sú sama og hjá húsageitungum.
Trjágeitungur (Dolichovespula norwegica) fannst hér
fyrst 1980 í Skorradal og í Neskaupstað. Trjágeitung-
ar hafa dreifst hratt um landið og þrífast þeir mun
betur hérlendis en hinar tegundimar. Bú hans eru ber-
skjölduð. Þau hanga undir þakskeggjum, á glugga-
körmum, á klettum, steinum, þúfnakollum og í trjám
og runnum.
Roðageitungur (Paravespula rufa) fannst hér fyrst
1986, en bú hans fannst ekki svo öruggt sé fyrr en
1988. Tegundin er mjög sjaldgæf og hafa aðeins tvö
bú fundist síðan. Hann gerir bú sín í holum í jörðinni.
Trúlega á hann mjög erfitt uppdráttar hér.
Af býflugnaætt (Apidae) finnast hérlendis einnig
fjórar tegundir. Ein hefur væntanlega verið hér frá
fornu fari, tvær bárust hingað með varningi á síðari
hluta 20. aldar og námu land, en sú fjórða hefur verið
flutt inn til hunangssöfnunar (9).
Móhumla (Bombus jon-
ellus) (mynd 3) finnst um
land allt og hefur ef til vill
borist hingað með land-
námsmönnum. Hún
finnst einkum í grósku-
miklu mó- og kjarrlendi.
Mynd 3. Humlur (bombusj
hafa náð verulegri útbreiðslu
Garðhumla (Bombus
hortorum) fannst hér
fyrst árið 1959 og náði
verulegri útbreiðslu um
suðvestanvert landið.
Hún varð nokkuð algeng
á höfuðborgarsvæðinu á
7. og 8. áratugnum en síð-
an fjaraði undan henni og nú er hún orðin afar fágæt.
Ef lil vill er húshumlu um að kenna, en sennilega
hefur garðhumla ekki staðist samkeppnina. Vegna
sérhæfðra lífshátta þrífst garðhumla einungis í görð-
um.
um allt land. Móhumla
finnst einkum I kjarr- og
mólendi en garðhumla er
fágœt í görðum á suðvestur-
horninu. Húshumla kýs
helst nábýli við manninn og
rœktarlönd hans.
Húshumla (Bombus lucorum) fannst fyrst á höfuð-
borgarsvæðinu 1979. Henni hefur vegnað afar vel
hérlendis og dreifst hratt um láglendi umhverfis land-
ið, allt upp í hálendisbrúnir. Þó kýs hún helst nábýli
934 Læknablaðið 2003/89