Læknablaðið - 15.12.2003, Side 64

UMRÆÐA & FRÉTTIR / MÆLANLEG VÍSINDI
Er hægt að mæla árangur í vísindum?
Samkvœmt mœlingum
kanadíska fyrirtækisins
Thomson ISI er Bert
Vogelstein mesti vísinda-
maður heims um þessar
mundir.
Salvador Moncada frá
Hondúras starfar í Bret-
landi en honum var synjað
um landvistarleyfi í Banda-
ríkjunum eftir að liafa sœtt
pyntingum einrœðisstjórnar
El Salvador. Hann hafði
tekið þátt í mótmœlum
gegn harðstjórninni og var
rekinn úr landifyrir vikið.
Þröstur Haraldsson
Hver er heimsmeistari í vísindum? Er það sá sem
hefur verið duglegastur á rannsóknastofunni eða sá
sem komið hefur nafninu sínu á flestar vísindagrein-
ar? Eða er það sá sem hefur nælt sér í flest verðlaun
og viðurkenningar? Er yfirhöfuð hægt að mæla vís-
indastarf?
Um það er eflaust hægt að deila lengi og hætt við
að niðurstaðan verði ekki mjög afdráttarlaus. Þó eru
þeir til sem reyna að mæla vísindastarf. Fyrirtækið
Thomson ISI í Tórontó í Kanada hefur til dæmis birt
reglulega undanfarinn áratug lista yfir þá vísinda-
menn sem mest er vitnað í. Aðferðin á sér stoð í hefð-
bundnu vísindastarfi sem byggist ekki bara á því að
sinna sínu hljóðláta starfi bak við luktar dyr rann-
sóknastofunnar heldur verði vísindin ekki að vísind-
um fyrr en birtar hafa verið greinar í viðurkenndum
vísindaritum um rannsóknirnar. Aðrir vísindamenn
vitna svo í þær greinar sem þeir telja markverðastar
til að styðja sínar niðurstöður og ályktanir.
Aðferðin byggist sem sé á því að starfsmenn fyrir-
tækisins skanna 4000 vísindarit til að finna þá vísinda-
menn sem oftast er vitnað í. Niðurstöðurnar eru síð-
an flokkaðar eftir löndum og fræðigreinum, hvaða
stofnanir eða háskólar eiga flesta fulltrúa á listanum
og þar fram eftir götunum.
í grein sem birtist í breska dagblaðinu Guardian í
haust (1) er birtur listi sem Thomson ISI tók saman
yfir þá 25 vísindamenn sem oftast hefur verið vitnað í
undanfarin 20 ár, eða frá 1983-2002. Samkvæmt hon-
um ber Bert Vogelstein prófessor í erfðafræði við
John Hopkins háskólann í Maryland í Bandaríkjun-
um höfuð og herðar yfir aðra vísindamenn. Á síðustu
20 árum hefur hann birt 361 vísindagrein og í þær hef-
ur verið vitnað hvorki meira né minna en 106.401
sinni. Yfirburðir hans eru miklir því næsti maður á
listanum hefur birt 541 grein á sviði lyfjarannsókna
en í þær hefur „aðeins“ verið vitnað 68.889 sinnum.
Listinn er athyglisverður fyrir margra hluta sakir,
ekki síst þá að á honum eru eingöngu vísindamenn í
lífvísindum, aðrar fræðigreinar komast ekki á blað.
Sameindalíffræði og erfðafræði eiga 11 fulltrúa á list-
anum, læknavísindi átta, líffræði og lífefnafræði fjóra
og lyfjafræði tvo. í blaðinu er reyndar einnig vitnað í
lista með 50 mest tilvitnuðu vísindamönnunum en á
honum eru einungis þrjár konur, aðeins níu starfa ut-
an Bandaríkjanna og enginn eðlisfræðingur kemst á
blað.
Umdeildar aöferðir
Nú geta menn haft ýmsar efasemdir um þennan lista
en að sögn fróðra manna sem Guardian vitnar í leik-
ur enginn vafi á því að Bert Vogelstein er mikill af-
burða vísindamaður. Hann hefur starfað lengi að
rannsóknum á ristilkrabbameini og erfðaþáttum þess
og bandarískur kollega hans segir að menn spyrji á
hverju ári hvort ekki sé örugglega komin röðin að
Vogelstein til að hljóta Nóbelsverðlaunin í læknis-
fræði. Það hefur þó ekki orðið enn.
Nóbelsverðlaun eru heldur ekki einhlítur mæli-
kvarði á framlag vísindamanna. Sá sem kemur næst-
ur á eftir Vogelstein heitir Salvador Moncada og er
frá E1 Salvador en starfar við lyfjafræðirannsóknir í
University College í Lundúnum. Hann hefur einkum
fengist við rannsóknir á aspiríni og verkun þess. Á ní-
unda áratug síðustu aldar gerði hann merka uppgötv-
un á hlutverki nituroxíðs sem frumur í æðaveggjum
framleiða til að greiða fyrir blóðflæði um æðar en það
hamlar gegn myndun blóðtappa. Þetta þótti afar
gagnleg og merkileg uppgötvun og því kom það öll-
um á óvart að þegar veitt voru Nóbelsverðlaun fyrir
hana féllu þau ekki í skaut Moncada heldur allt ann-
ars manns sem að vísu hafði einnig starfað að rann-
sóknum á nituroxíði.
Fáir njóta eldanna ...
Talning á tilvitnunum hefur einn augljósan galla: það
eru ekki greinarnar sem ollu straumhvörfum sem oft-
ast er vitnað í heldur eru það fyrst og fremst greinar
sem hafa niikið praktískt gildi. Oft er það svo í vísind-
um að fyrst birtist grein sem setur fram nýja kenn-
ingu. Sú grein setur af stað mikið ferli rannsókna sem
fylla upp í myndina og sanna eða afsanna kenning-
una eða hluta hennar. Loks þegar kenningin hefur
sannað gildi sitt taka að birtast greinar sem leiðbeina
um beitingu hennar, greinar um aðferðafræði, tölvu-
líkön, klínískar leiðbeiningar og leiðarvísar um með-
ferð eða rannsóknir.
Það eru þessar síðastnefndu greinar sem oftast er
vitnað til í fræðigreinum vísindamanna. Þetta sést
glöggt á lista sem birtur er í Guardian yfir fimm mest
ívitnuðu greinar síðustu tveggja áratuga. Þær eru all-
ar lýsingar á rannsóknaraðferðum og sú sem lang-
mest er vitnað í, eða tæplega 50 þúsund sinnum,
greinir frá fljótlegri og einfaldri aðferð til að einangra
RNA í frumum mannslíkamans.
íslenskir læknar iðnir
Það er óþarfi að taka það fram að enginn íslendingur
komst á þá lista sem vitnað er til hér að framan. Hins
vegar geta íslenskir vísindamenn, ekki síst læknar,
borið höfuðið hátt ef marka má erindi sem Runólfur
980 Læknablaðið 2003/89