Læknablaðið - 15.09.2004, Qupperneq 22

FRÆÐIGREINAR / ALGENGI ÖRORKU OG GEÐRASKANIR
fall geðraskana af allri örorku hærra hjá körlum en
konum. Þetta samrýmist niðurstöðu faraldsfræði-
legrar rannsóknar á geðröskunum á íslandi, þar sem
geðraskanir reyndust algengari hjá körlum en konum
(16).
Hjá báðum kynjum var mun minni hluti þeirra
sem metnir höfðu verið til örorku vegna geðraskana í
hjúskap eða sambúð en gengur og gerist hjá þjóðinni.
Á meðal öryrkjanna reyndist hins vegar mun stærri
hluti kvenna en karla vera í hjúskap eða sambúð og
talsvert stærri hluti kvenna en karla reyndist einnig
fráskilinn. Mjög stór hluti karlanna hafði aldrei verið í
hjúskap eða sambúð. Var þar einkum um að ræða karla
sem voru þroskaheftir, með aðrar þroskaraskanir,
atferlis- og geðbrigðaraskanir sem hefjast í bernsku
eða geðklofa og aðrar hugvilluraskanir. Með því að
sleppa þeim jafnast munurinn hvað varðar hjúskap og
sambúð á körlum með örorku vegna geðraskana og
körlum almennt í þjóðfélaginu að miklu leyti út.
Örorka vegna geðraskana var hjá báðum kynjum
marktækt algengari á höfuðborgarsvæðinu en utan
þess. Örorka almennt (allir sjúkdómaflokkar) var
hins vegar marktækt algengari hjá konum utan höf-
uðborgarsvæðisins, en ekki var marktækur munur hjá
körlum í þessu tilliti (6). Algengi geðraskana hefur
hins vegar reynst vera svipað á höfuðborgarsvæðinu
og í öðrum landshlutum (16). Örorka vegna geðrask-
ana á höfuðborgarsvæðinu er því umfram það sem við
er að búast út frá algengi geðraskana í þjóðfélaginu
og algengi örorku almennt. Líklegasta skýringin er að
þeir sem hafa geðraskanir á svo háu stigi að þeir hafi
verið metnir til örorku sæki á höfuðborgarsvæðið til
að fá sérhæfða þjónustu sem er meiri og fjölbreyttari
þar en annars staðar á landinu.
Þeir sem metnir höfðu verið til örorku vegna geð-
raskana voru nokkru yngri (meðalaldur 44 ár) en ör-
yrkjar almennt (meðalaldur 48 ár) (6). Geðraskanir
valda þannig færniskerðingu fyrr á ævinni en sjúk-
dómar almennt. Þetta er í samræmi við niðurstöðu
nýrrar sænskrar úttektar (17).
Af geðröskunum sem valda örorku voru lyndis-
raskanir algengastar hjá konum, en hjá körlum var
geðklofi og aðrar hugvilluraskanir algengasta orsök
en næst komu þroskahefting og lyndisraskanir. Ör-
orka vegna lyndisraskana og hugraskana, streitu-
tengdra raskana og líkömnunarraskana var algengari
hjá konum en körlum. Örorka vegna geð- og atferl-
israskana af völdum notkunar geðvirkra efna og geð-
klofa, geðklofagerðar- og hugvilluraskana var hins
vegar algengari hjá körlum. Þetta er í samræmi við
niðurstöður framangreindrar rannsóknar á algengi
geðraskana á íslandi (16). í núverandi rannsókn var
örorka vegna raskana á sálarþroska og atferlis- og
geðbrigðaraskana sem hefjast venjulega í bernsku
eða á unglingsárum einnig algengari hjá körlum en
konum, en ekki var hægt að bera þá niðurstöðu sam-
an við niðurstöður framangreindrar rannsóknar (16).
Þessi niðurstaða er hins vegar í samræmi við niður-
stöður rannsóknar á geðheilsu íslenskra barna (18) og
niðurstöður finnskrar rannsóknar (19).
Samanburður við niðurstöður rannsókna á lífsal-
gengi geðraskana á íslandi (14-16) bendir til þess að
flestir sem hafi geðklofagerðar- og hugvilluröskun séu
öryrkjar, en aðeins lítill hluti þeirra sem hafa lynd-
israskanir, kvíðaraskanir eða misnota vímuefni. Þetta
sýnir að geðklofagerðar- og hugvilluröskun veldur
djúpstæðri og varanlegri skerðingu á færni fólks.
I rannsókn sem náði til allra sem metnir höfðu ver-
ið til örorku hér á landi í desember 1996 höfðu 28%
kvenna og 31% karla geðröskun sem megin sjúk-
dómsgreiningu (3). Á þessum tíma hafði orðið mark-
tæk aukning á örorku vegna geðraskana hjá báðum
kynjum frá árinu 1976 (7, 8) og áfram varð marktæk
aukning á örorku vegna geðraskana hjá báðum kynj-
um frá árinu 1996 til ársins 2002 (6).
I rannsókn sem náði til þeirra sem metnir voru í
fyrsta sinn til örorku á íslandi á árunum 1944 og 1945
reyndust 12,7% kvenna og 14,5% karla hafa geðrösk-
un sem megin sjúkdómsgreiningu (9). Örorka var þá
almennt algengari á meðal kvenna en karla, en eins
og nú var hlutfallslega meira um örorku vegna geð-
raskana hjá körlum en konum, miðað við örorku
almennt. Hjá þeim sem metnir voru í fyrsta sinn til
örorku á Islandi á árinu 1962 reyndust 19,5% kvenna
og 17,4% karla hafa geðröskun sem megin sjúkdóms-
greiningu (10). Hjá þeim sem metnir voru í fyrsta sinn
til örorku á íslandi á tímabilinu 1. september 1999 til
30. nóvember 2003 höfðu 22,0% kvenna og 26,2%
karla geðröskun sem megin sjúkdómsgreiningu (20).
Vægi geðraskana þegar örorka er metin í fyrsta sinn
hefur því aukist talsvert frá því á miðjum fimmta ára-
tug síðustu aldar.
Algengi örorku vegna geðraskana hefur þannig
farið vaxandi hér á landi. Nauðsynlegt er að reyna að
sporna við þessari þróun með aukinni áherslu á að
greina og meðhöndla alvarlegar geðraskanir snemma
og aukinni áherslu á starfsendurhæfingu sem miðast
við þarfir fólks sem er að missa fótfestu á vinnumark-
aðnum vegna geðraskana.
Heimildir
1. Lög um almannatryggingar nr. 117/1993.
2. Lög nr. 62/1999 um breytingar á lögum um almannatryggingar nr.
117/1993.
3. Thorlacius S, Stefánsson S, Ólafsson S. Umfang og einkenni ör-
orku á íslandi árið 1996. Læknablaðið 1998; 84: 629-35.
4. Thorlacius S, Stefánsson S, Jóhannsson H. Örorkumat fyrir og
eftir gildistöku örorkumatsstaðals. Læknablaðið 2001; 87: 721-3.
5. Thorlacius S, Stefansson S, Johannsson H. Incidence of disability
pension in Iceland before and after introduction of the British
functional capacity evaluation “All work test“. Disability Medic-
ine 2003; 3:5-8.
6. Thorlacius S, Stefánsson SB. Algengi örorku á íslandi 1. desem-
ber 2002. Læknablaðið 2004; 90:21-5.
7. Thorlacius S, Stefánsson S, Ólafsson S, Rafnsson V. Breytingar á
algengi örorku á íslandi 1976-1996. Læknablaðið 2001; 87: 205-
9.
618 Læknablaðið 2004/90