Læknablaðið - 15.03.2005, Blaðsíða 66

UMRÆÐA & FRETTIR / OPIÐ AÐGENGI
Opið aðgengi og rafræn
vísindagreina
Sólveig
Þorsteinsdóttir
„Research is hastened when people share results freely. “
Sir John Sulston, nóbelsverðlaunahafi
Opið aðgengi (Open Access, OA) er nýtt útgáfu-
form. Grundvallarhugmynd OA-útgáfu er sú að
allir hafi aðgang að vísindaniðurstöðum kostuðum
af opinberu fé og er tilgangurinn að hraða fram-
þróun í vísindum. Open Archives Initiative (OAI)
eru opin rafræn geymslusöfn.
Opið aðgengi að vísindagreinum er svar vísinda-
samfélagsins og bókasafna við þeim gífurlega
kostnaði sem bókasöfn og fræðimenn hafa þurft
að leggja af mörkum til að fá aðgang að tímaritum.
Hugmyndin um OA og OAI var skjalfest árið
2001 í Búdapest og samþykkt var yfirlýsing um að
hrinda henni í framkvæmd (1).
Útgáfuumhverfið
Utgefnar greinar eru vettvangur þróunar í vísind-
um. Utgáfuumhverfi sem veitir opinn aðgang að
vísindagreinum styrkir vísindaþróun. Tilvísanir auk-
ast í réttu hlutfalli við stærri lesendahóp. Höfundar
sækjast eftir að fá vísindaniðurstöður birtar þar sem
framgangur og laun byggist á fjölda tilvísana. Því er
mikilvægt að birta hjá öflugum útgefanda þar sem
greinar eru aðgengilegar stórum hópi lesenda.
Tíðkast hefur að höfundar framselji útgáfurétt
skriflega til útgefenda sem ekki hafa greitt fyrir
greinarnar.
Með tilkomu nets og háþróaðrar tækni í útgáfu
hefur aðgangur að vísindagreinum orðið auðveld-
ari. Tæknin hefur laðað til sín nýja útgefendur og
í augum þeirra eru vísindagreinar verslunarvara.
Þeir hafa breytt umhverfinu með fákeppni og
einokun. Samruni útgáfufyrirtækja hefur orðið á
markaði og nú eru helstu útgáfufyrirtæki í lækn-
isfræði, Kluwer/Springer, Wiley, Taylor & Francis,
Elsevier og Thomson, byggð á samruna 68 útgáfu-
fyrirtækja. Ágóði af útgáfunni er talinn vera milli
3000-5000 milljónir Bandaríkjadala á ári. Gróði af
útgáfu tímarita á sviði tækni og heilbrigðisfræða er
34-40% af heildargróða fyrirtækjanna (2, 3).
Höfundur er sviðsstjóri bóka-
safns- og upplýsingasviðs
Landspítala.
Þversögn
Bókasöfn, vísindamenn og háskólar töldu að raf-
ræn útgáfa og dreifing myndi lækka verð tímarita.
Þessar væntingar hafa brugðist.
geymslusöfn
Áskrift tímarita hefur hækkað langt umfram
verðbólgu. Meðalverð tímarita hækkaði um 227%
frá 1986-2002. Á sama tíma hafa bækur hækkað
um 65%. Samhliða hefur útgáfukostnaður á hverja
prentaða síðu lækkað, heildarútgáfukostnaður á
vísindamann lækkað og kostnaður við aðgengi
lækkað (1).
Skýring á þessari þversögn er að hluta til sjálf-
skapaður útgáfukostnaður útgefenda, útgáfutengd
þjónusta, vinna og þróun við rafræna útgáfu og
aðgengi, leitarvélar, vefsetur og rafrænan heildar-
texta greina. Þjónustan útheimtir dýra sérþekk-
ingu sem hefur gríðarleg áhrif á verðið.
Einnig reiknuðu bókasöfn með því að rafræn
útgáfa sparaði dreifingarkostnað útgefenda en
samkvæmt upplýsingum þeirra er sá kostnaður
aðeins brot af heildarútgáfukostnaði prentaðra
tímarita.
Tímaritsgreinum hefur fjölgað síðastliðin 20 ár
og greinar lengst. Fjölgun síðna hefur valdið verð-
hækkunum þótt framleiðslukostnaður á hverja
síðu hafi lækkað. Verðbólga og aukin útgáfa skýrir
50% af hækkuninni. Samhliða útgáfa prentaðra og
rafrænna tímarita hefur aukið útgáfukostnað og
um leið áskriftarverð.
Rafrænn aðgangur að greinum hefur fækkað
áskriftum um 50% á 20 árum. Þetta tap á áskrift-
argjöldum hefur leitt til hækkunar áskriftargjalda
bókasafna. Vísindamenn nálgast rafrænt efni á vef
bókasafna og réttlæta útgefendur þar með yfir-
færslu kostnaðar.
Vísindamenn lesa nú þrisvar sinnum meira efni
frá bókasöfnum meðalstórra vísindastofnana en
þeir gerðu árið 1977 og lesa sjö sinnum meira hjá
stórum vísindastofnunum en þeir gerðu árið 1977
(2). Bókasöfn greiða þar með fyrir aðgengi að
vísindaritum.
Vísindamenn kosta ekki rannsóknir heldur
stofnanir sem þeir vinna hjá, vísindafélög eða
sjóðir sem veita styrki til rannsókna. Útgefendur
greiða hvorki fjárveitendum né höfundum fyrir
handrit.
Þegar höfundar framselja höfundarrétt til útgef-
enda hafa þeir ekkert um aðgengi að vísindagrein-
um sínum að segja. Háskólar eða vísindastofnanir
sem hafa fjármagnað rannsóknir þurfa að greiða
fyrir aðgengi að greinum, rafrænum eða á prenti.
Þetta fyrirkomulag hefur viðgengist árum saman
en þar sem útgefendur verðleggja rafræn tímarit
hátt og takmarka notkun með ströngum samning-
290 Læknablaðið 2005/91