Læknablaðið - 15.03.2005, Blaðsíða 79

UMRÆÐA & FRÉTTIR / ÍÐORÐ 174
Málfarsnöldur
Eitt orð eða tvö
Þaö er farið að valda undirrituðum verulegum
áhyggjum hvernig farið er með ýmis samsett fræði-
orð á glærum sem sýndar eru í tengslum við annars
vandaða fyrirlestra lækna. Nýleg dæmi um slíkt eru
orðin: lyfja notkun í stað lyfjanotkun, gall gangar í
stað gallgangar, meðal slœmur í stað meðalslæmur
og krampa meðferð í stað krampameðferð. I fljótu
bragði virðast menn apa tvískiptingu orðanna eftir
ensku. Standa þarf vörð gegn þessu.
Eintala, fleirtala
Sömuleiðis virðast margir eiga í erfiðleikum hvort
nota eigi eintölu eða fleirtölu í fyrri orðhlutanum
í ýmsum samsettum orðum. Nýleg dærni um þetta
eru fœðingahjálp í stað fæðingarhjálp, meltinga-
fœri í stað meltingarfæri, mismunagreining í stað
mismunargreining og loks nœringavandamál í stað
næringarvandmál. Vera má þó að þetta sé í ein-
hverjum tilfellum misritun vegna þess að eignarfalls-
„r-ið“ er orðið svo lint í framburði að það heyrist
varla. Undirritaður hefur þó talsverðar áhyggjur af
því að tilfinningin fyrir málinu hafi dofnað.
Farið vatn!
Fyrst nöldrið er komið á flug: Hvernig getur
þunguð kona „verið með“ farið vatn?
Klyftaskol
Víglundur Þór Þorsteinsson, kvensjúkdómalæknir,
hringdi og vildi koma á framfæri íslenska heit-
inu klyftaskol. Hann vísaði til þess að kven-
sjúkdómalæknar gefa stundum ábendingu eða
fyrirmæli um að kynfærasvæðið skuli skolað eða
þvegið. Víglundur hafði rekist á heitin neðanskol
og botnskol, sem honum líkaði ekki, og heitið klof-
skol, sem hann taldi þó skömminni skárra. Fleir-
töluorðið klyftir er samheiti á klofi manna og orðið
botn er af sumum notað til að vísa í rassinn.
Áður en lengra er haldið vill undirritaður hvetja
til þess að öll þessi heiti séu varðveitt og notuð
þegar við á. Nauðsynlegt er að læknar hafi á tak-
teinum fleiri en eitt heiti á ýmsum fyrirbærum og
að þeir geti notað þau heiti sem sjúklingum þeirra
eru tömust, sérstaklega þegar rætt er um viðkvæm
mál. í 94. pistli (Læknablaðið 1997; 83: 768) var
einmitt rætt urn samheiti og tekið dæmi um penis,
sem á að minnsta kosti 40 íslensk heiti. Þar var bent
á að Iðorðasafn lækna tilgreindi einungis íslenska
orðið reður, en að heitin typpi, tilli, getnaðarlimur,
limur eða besefi gæti hentað betur í ákveðnum ald-
ursflokkum sjúklinga. Á sama hátt vill undirritaður
varðveita heitið neðanskol fyrir þá siðprúðu ein-
staklinga sem ekki vilja vísa ótvírætt í kynfæri eða
rass.
Bidet
Sagan segir að salernistækið bidet hafi verið búið
til í Frakklandi seint á 17. eða snemma á 18. öld.
Um er að ræða skál, ekki ósvipaða klósettskál, með
útbúnaði til að þvo kynfæra- og endaþarmssvæðið.
Franska orðið bidet hafði verið notað um
smáhesta, dregið af sögninni bider, sem táknar að
brokka. Salernistækið var þannig hannað og notað,
að yfir því varð að standa klofvega og líkingin við
smáhest var augljós. Ensk-íslensk orðabók Arnar
og Örlygs tilgreinir íslensku heitin skolskál og skol.
Erlenda heitið bidet vísar því annars vegar í tækið
sem notað er og hins vegar í aðferðina við að skola
umrætt svæði. Því má við bæta að íslenska orðið
klyftaskál er ágætis heiti á salernistækinu.
Örvi
Fyrir milligöngu orðabanka íslenskrar málstöðvar
barst tölvupóstur frá almennum notanda sem
stakk upp á heitinu viðtakaörvi til að nota um lyf
eða efni, agonist, sem leiðir til verkunar með því
að bindast viðtaka (receptor). Örvi og viðtakaörvi
virðast ágæt heiti, en hyggja þarf þá strax að heiti
á antagonist.
Agonist
Heitið agonist er notað um vöðva sem kemur af
stað tiltekinni hreyfingu (til dæmis beygju) í liða-
mótum og er þá frumhreyfir (prime mover). Vöðvi
sem kemur af stað andstæðri hreyfingu (réttingu)
er nefndur antagonist. Sömu almennu heitin
eru notuð um lyf eða efni sem leiða til verkunar
(agonist) eða hindrunar (antagonist). í íðorðasafni
lækna er að finna hin stirðlegu heiti: 1. gerandvöðvi
og 2. gerandefni.
Verki
Fyrir nokkrum árum var sett fram tillaga (Lækna-
blaðið 1997; 83: 340 og 456) sem lýst var þannig: „í
stað heitisins beta-nýrilviðtaka-gerandefni konti
heitið beta-nýrilverki, þ.e. efni sem verkar á beta-
nýrilviðtaka.“ Sett var því fram sú hugmynd að
agonist verði verki og antagonist verði andverki
eða mótverki. Undirrituðum er ekki kunnugt um
að þessi heiti hafi náð neinni útbreiðslu. Geta má
þess að Verki er gamalt heiti á úlfi Óðins og merkir
hinn gráðugi.
Jóhann Heiðar
Jóhannsson
johannhj@landsphaIi.is
Jóhann Heiðar er læknir
á Landspítala Hringbraut.
Læknablaðið 2005/91 303