Læknablaðið - 15.03.2005, Síða 67

UMRÆÐA & FRÉTTIR / OPIÐ AÐGEN
GI
um hafa vaknað spurningar um höfundarrétt og
kostnað við aðgengi. Höfundar hafa verið hvattir
til þess að vera meðvitaðir um höfundarrétt og
gæta réttarstöðu sinnar.
Umfjöllun og afstaða stjórnvalda í Evrópu og
Bandaríkjunum
í Evrópu eru rannsóknir að mestu fjármagnaðar
með opinberu fé og í Bretlandi 90% af opinberu fé
(3). í Bandaríkjunum eru einungis 20% fjármagn-
aðar með opinberu fé (4).
í Bretlandi var skipuð þingnefnd til að fjalla um
OA og OAI og taka afstöðu til þess hvort hið opin-
bera ætti að styðja þetta. Nefndarálit sem studdi
OA og OAI lá fyrir í byrjun árs 2004 (5). Breska
ríkisstjórnin tók afstöðu til skýrslunnar og kvaðst
styðja ríkjandi samkeppni í útgáfu. Hún lýsti því
yfir að ekki væri skilyrt að rannsóknir væru gefnar
út að hætti OA, þrátt fyrir að 90% rannsókna í
Bretlandi séu fjármagnaðar með opinberu fé.
Líklegt er að það sem hafði áhrif á þessa niður-
stöðu sé gífurleg velta útgáfufyrirtækjanna. Það
fjármagn er á hlutabréfamarkaði og talið að líf-
eyrissjóðir hafi fjárfest í rafrænni útgáfu. Það hefur
því áhrif á hagkerfið ef útgáfuiðnaður breytist (6).
Slíkt er ekki fyrir hendi hér þar sem lítill gróði er af
vísindablöðum útgefnum á íslandi.
Breska ríkisstjórnin gaf háskólum frjálsar hend-
ur til að gefa út og veita aðgang að vísindagreinum
sem starfsmenn þeirra skrifa og varðveita þær sam-
kvæmt OAI (7).
í Bandaríkjunum studdu stjórnmálamenn þá
ákvörðun að þeir sem hljóta styrk frá National
Institute of Health (NIH), sem veitir um 20%
rannsóknarstyrkja þar, verði að gefa út greinar
sínar með OA þannig að allir hafi ókeypis óheftan
aðgang að greinum þeirra. Rannsóknarfé NIH er
opinbert fé og var þetta þverpólitísk niðurstaða
beggja flokka.
Vísindaumhverfi í Bandaríkjunum er ólíkt því
evrópska, aðeins 20% af rannsóknum eru fjármagn-
aðar af opinberu fé en 80% af einkageiranum, ýmist
með fjármagni sem er veitt til háskóla eða vísinda-
félaga. Þessir aðilar kalla ekki eftir afskiptum hins
opinbera um hvernig fjármunum skuli varið. Það
er hefð í háskólum Bandaríkjanna að 50% af rann-
sóknarfé sé veitt í viðbótarkostnað, meðal annars
til bókasafna viðkomandi stofnana, sem verja stór-
unt hluta í áskriftir vísindatímarita (4).
Verkefni innan ESB um varðveislu þjóðararfs
styður opinn aðgang á netinu (8). Innan OECD
hafa 35 af lönd gefið út yfirlýsingu sem styður OA
og er Island eitt þeirra (9).
Samkvæmt upplýsingum á vef forsætisráðu-
neytisins er búið að skipa starfshóp til að undirbúa
lagasetningu til að auðvelda aðgang almennings og
notenda að rannsóknargögnum og niðurstöðum
sem kostuð eru af opinberu fé. Byggt er á vinnu
OECD og ESB (10).
OA tímarit
Hefðbundin vísindatímarit eru 24.000 talsins sam-
kvæmt Ulrich‘s Serials Analysis System og þar
af um 20.000 rit á rafrænu formi (11). Samkvæmt
DOAJ, skrá yfir OA tímarit, eru þau 1379 með
samtals 61.710 greinar (12).
Áhrif OA tímarita, „impact factor“, eru
enn ekki sambærileg hefðbundnum tímaritum
þar sem þau hafa aðeins komið út í rúm tvö ár.
Vísindagreinar sýna ekki veruleg áhrif fyrr en um
það bil tveimur árum frá útgáfu. Horfur eru þó
góðar og sýna mörg OA tímarit háan „impact fact-
or“ nú þegar. Má þar nefna Arthritis Research &
Therapy sem samkvæmt ISI er með „impact fact-
or“ 5.0 og er annað í röðinni af tímaritum um gigt-
arsjúkdóma. Sum tímarit hafa verið gefin út bæði
í hefðbundinni útgáfu og með OA og sýnir OA
útgáfa þeirra rita hærri „impact factor“ (13).
Varðveisla og aðgengi
Samhliða OA hefur umræðan beinst að varðveislu
rafrænna greina, Open Archives Initiative (OAI)
(14). Samkvæmt þessari hugmynd eru háskólar
hvattir til að varðveita allt fræðiefni á rafrænu
formi og gera það aðgengilegt öllum án áskriftar-
gjalds.
Talað er um grænu leiðina í útgáfu þar sem
höfundar semja við útgefendur um að vísinda-
greinar þeirra megi einnig varðveita í rafrænu
geymslusafni hjá þeirri stofnun sem þeir starfa
hjá. Utgefendur samþykki að þetta efni megi vera
aðgengilegt öllum, nú hafa 92% útgefenda sam-
þykkt grænu leiðina. Háskólar þurfa að kynna sér
hvaða útgefendur þetta eru og hvaða reglur gilda
hjá hverjum útgefanda. í sumum tilvikum má ekki
veita opinn aðgang að greinum fyrr en sex mánuðir
eru liðnir frá því grein er birt.
Höfundar eru hvattir til að vera meðvitaðir um
þessa leið og áhersla lögð á að þetta sé þeim í hag
þar sem stærri lesendahópur muni hafa aðgang að
vísindagreinum þeirra. Þannig fái þeir fleiri tilvitn-
anir sem eykur virðingu og auðveldar starfsframa
og framgang þeirra innan þeirrar stofnunar sem
þeir starfa við.
Háskólar eru hvattir til að hvetja höfunda sína
til að velja þessa leið og ennfremur til að setja á
stofn varðveislusafn. Einnig eru vísindastofnanir
og háskólar hvött til þess að vera með skriflega
yfirlýsingu þar sem fram kemur að horft verði á
Læknablaðið 2005/91 291