Læknablaðið - 15.07.2006, Blaðsíða 14

FRÆÐIGREINAR / SKIMUN ( RISTLI OG ENDAÞARMI
62 67 72 77 82 87 92 97 2000
A. Konur
—- Danmörk
----Finnland
----ísland
— Noregur
----Svíþjóð
B. Karlar
Mynd 1 A og B Nýgengi
krabbameins í ristli
og endaþarmi, fjöldi
kvenna(A) og karla
(B) /100 000 á ári á
Norðurlönduml958-2000
05).
bjóða þeim sem eru orðnir 50 ára ristilspeglun sem
skimunaraðferð. Heimssambandið fyrir speglanir
í meltingarvegi (OMED), sem áður hefur haft þá
stefnu að gera slembirannsóknir á skimun með
ristilspeglunum, hefur frá því 2004 verið fylgjandi
óskipulagðri skimun fyrir KRE með ristilspeglun
(4).
Frægir einstaklingar úr opinberu lífi, sjón-
varpsstjörnur og stjórnmálamenn (meðal annars
Ronald Reagan) hafa verið notaðir til þess að
vekja athygli á skimun með ristilspeglun. Jóhannes
Páll páfi heitinn var útnefndur verndari nýrra sam-
taka sem styðja óskipulagða skimun fyrir KRE
(The International Cancer Alliance, IDCA) (5).
Á sama tíma hefur verið undarlega lítill áhugi
fyrir því að skoða með gagnrýnum augum þær
vísindalegu staðreyndir sem liggja til grundvallar
fyrir skimun með ristilspeglunum.
Hversu góð eru rökin fyrir
gagnsemi skimunar?
Eina skimunaraðferðin fyrir KRE sem hefur verið
rannsökuð með stórum slembirannsóknum er leit
að blóði í hægðum (FOBT). Þrjár rannsóknir sem
voru gerðar óháðar hver annarri hafa sýnt 15-33%
lækkun í dánartíðni vegna KRE eftir að hafa fylgt
þátttakendum eftir í 8-13 ár (6-8). Þessa skimunar-
aðferð þarf að endurtaka minnst annað hvert ár
með þeim afleiðingum að þátttaka minnkar með
tímanum. Það heyrir líka til undantekninga ef hægt
er að finna forstig krabbameinsins með FOBT og
þannig stuðlar aðferðin ekki að neinu verulegu
leyti að því að draga úr nýgengi sjúkdómsins. Árið
2004 hófst í Finnlandi áætlun um skimun fyrir
KRE með leit að blóði í hægðum og mun hún ná
til allra landsmanna innan nokkurra ára.
Það hafa sem sagt ekki verið gerðar neinar
stórar slembirannsóknir á skimun fyrir KRE með
ristilspeglun sem nær til alls ristilsins. En það eru
væntanlegar á næstu árum niðurstöður úr fjórum
stórum slembirannsóknum fyrir stuttar ristilspegl-
anir, þar af er ein frá Noregi (3, 9-11). Ókosturinn
við stutta ristilspeglun er að með henni er bara um
það bil helmingur ristilsins rannsakaður, en það
getur virst órökrétt þegar maður veit að krabba-
meinið getur orðið til hvar sem er í ristlinum.
Fræðilega ættu áhrifin af ristilspeglun sem nær
til alls ristilsins á lækkun dánartíðni vegna KRE
að vera mun meiri en fyrir FOBT eða stutta rist-
ilspeglun, eða 50-90%. Það er einnig fræðilegur
möguleiki á því að lækka nýgengi sjúkdómsins
um 70-90% með ristilspeglun. Aftur á móti hefur
slík skimun sem núna er verið að bjóða í nokkrum
Evrópulöndum ekki verið rannsökuð í neinum
slembirannsóknum. Áhrif aðferðarinnar á nýgengi
og dánartíðni KRE, fjölda fylgikvilla af ristilspegl-
uninni og þátttökuhlutfall almennings eru þannig
ennþá óþekkt. Þess vegna er heldur ekki mögulegt
að gera nákvæma kostnaðar- og ábatagrein-
ingu fyrir aðferðina. Það er einnig óþekkt hvaða
áhrif skimunin getur haft á ábyrgð og meðvitund
almennings fyrir eigin heilsu. Mögulegt er að
skimunin gæti leitt til óheilbrigðari lífsstfls með
aukningu í reykingum, minni hreyfingu, minnk-
aðri neyslu ávaxta, grænmetis og fisks ef almenn-
ingur álítur að þátttaka í skimun komi í veg fyrir
krabbamein almennt.
Hversu góð rök þurfum við?
Heilbrigðisstofnun Sameinuðu þjóðanna (WHO)
setur það sem algjört skilyrði að áður en farið er að
beita skimun meðal almennings þurfi gildi hennar
að hafa verið staðfest í stórum slembirannsóknum
(12). Það þykir sjálfsagt að rannsaka ný lyf með
slembirannsóknum áður en yfirvöld gefa leyfi
til þess að setja þau á markað. Á sama tíma
verðum við að viðurkenna að margar rannsóknir
og aðgerðir sem framkvæmdar eru í daglegri
522 Læknablaðið 2006/92