Læknablaðið - 15.07.2011, Blaðsíða 22

Y F I R L I T
Tafla I. Áhrif útfjólublárra geisla á húðina.
Áhrif Svörun í húðinni Athugasemdir og dæmi
Snemmkomin Sólbruni Aðallega ÚFB-geislar
Tafarlaus húðlitur Forstig litarefnis mynda litarefni. Tekur bara nokkrar mínútur eða klukkustundir. (ÚFA-geislar)
Síðkominn húðlitur 24-72 klst. eftir geislun (ÚFB- geislar áhrifaríkastir). Er merki um DNA skemmdir
Þykknun húðar (Lichtschwiele) Þykknun húðar (stratum corneum) verndar húðina fyrir sólarljósi. (Eingöngu ÚFB-geislar hafa þessi áhrif)
Ónæmisbæling Bæði staðbundin og kerfisbundin
Seinkomin Ljósöldrun Hrukkur, litarbreytingar, æðabreytingar
lllkynja sjúkdómar Grunnfrumukrabbamein
Forstigsbreytingar Flöguþekjukrabbamein
Sortuaexli
Útfjólubláir geislar hafa margs konar áhrif á lífverur og eru
þessi áhrif í mörgum tilvikum skaðleg, en eru þó háð skammti.
Útfjólublá geislun er þó ekki eingöngu skaðleg. Einungis minni
háttar útfjólublá geislun á húð dugir til framleiðslu á D-vítamíni
sem gegnir lykilhlutverki í fjölmörgum líffræðilegum ferlum. Ef
ekki myndast nægilegt D-vítamín í húðinni, er nauðsynlegt að
bæta það upp með fæðu, eða með töku D-vítamíns.
Áhrif útfjólublárra geisla eru mest áberandi í húðinni (tafla I), en
einnig hafa útfjólubláu geislamir áhrif á augun og ónæmiskerfið.
Flestir þekkja vel snemmkomin áhrif útfjólublárra geisla á húðina
sem sólbruna.5 Áhrifin koma fram fjórum til sex klukkustundum
eftir veru í sólinni, ná hámarki eftir 12-24 klukkustundir og
ganga yfir innan 72 klukkustunda. Einkennin eru hiti, roði,
bjúgur og sviði í húðinni.5-6 Eitt aðalboðefnið sem losnar við
sólbruna er prostaglandín. Oftast verða skemmdir í húðfrumum
sem leiða til losunar TNF-a og IL-6 sem síðan leiðir til losunar
sameinda sem valda bólgu. Losun þessara efna í húðinni skýrir
almenn flensulík einkenni sem margir finna fyrir við alvarlegan,
útbreiddan sólbruna.
Langvinn áhrif sólarinnar eru ljósöldrun (photoaging) húðar-
innar, en slík öldrun kemur þá fyrr fram hjá þeim sem eru mikið
í sól. Húðin virðist þá eldri en lífaldur segir til um og er þetta
vandamál meira áberandi hjá þeim sem hafa mjög ljósnæma
Tafla II. Nokkrar staðreyndir um ÚF-stuðul (UV-index) og útfjólubláa geisla.
90% útfjólublárra geisla komast í gegnum þunna skýjahulu
Snjór endurkastar 80% roðavaldandi geisla
60% útfjólublárra geisla fáum við á milli kl. 11:30 og 15:30. Þetta er seinna en I
öðrum löndum vegna þess að við erum ekki á beltistíma
ÚF-stuðull eykst um 4% fyrir hverja 300 hæðarmetra
Skuggi dregur 50% úr roðavaldandi geislum
Þeir sem vinna inni fá árlega um 20% af þeim roðavaldandi geislum sem þeir
sem vinna úti verða fyrir
Hvitur sandur endurvarpar um 15% útfjólublárra geisla
700 nm 400nm
Sýnilegt Ijós

Útv. geislar örbylgjur Innrauðir geislar ÚF geislar Röntgen geislar Gamma geislar
101 o - o - o • k o - o - &• 107 10-8 109 IQio 10-u
Bylgjulengd (m)
Mynd 1. Rnfsegulrófiö nærfrá orkulitlum útvarpsgeislum (útv.geislar) til orkuríkra
gammageisla i stuttbylgjuendanum. Útfjólubláu geislamir (ÚF-geislar) byrja við mörk
bláa enda sýnilcga litrófsins og ná aö röntgengeislum.
húð. Einnig eru breytingarnar sem verða í húðinni aðrar við
ljósöldrun en við venjulega öldrun.
Útfjólubláu geislamir hafa áhrif á flestar frumur húðarinnar,
bæði hymisfrumur (keratinocyte), sortufrumur (melanocyte),
bandvefsfrumur og þelfmmur (endotehlial cells). Skemmdir í
hymisfrumum lýsa sér sem forstigsbreytingar (actinic keratosis)
sem geta leitt til flöguþekjukrabbameins með tímanum. Flest
grunnfrumukrabbamein myndast í sólskaddaðri húð. Áhrif á
sortufrumur geta verið allt frá brúnum sólarblettum (lentigines)
í húð til myndunar sortuæxla. Útfjólubláu geislarnir leiða einnig til
niðurbrots á bandvef sem hefur í för með sér tap á teygjanleika
húðarinnar og hrukkumyndun. Einnig verður húðin þurr og
þynnist, sem getur leitt til exems, húðrofs og marbletta.
ÚFB-geislar eru mun líklegri til þess að valda sólbruna, en
ÚFA-geislar og sá eiginleiki minnkar eftir því sem bylgjulengd
geislanna lengist. Svokallaðir roðavaldandi geislar hafa verið
skilgreindir á alþjóðlegum vettvangi og er alls staðar notast
við sömu skilgreiningu.7 Átt er við þær bylgjulengdir sem geta
valdið sólbruna og skemmdum á húðinni. Hver geislaskammtur
vegur mun minna í þessu tilliti eftir því sem bylgjulengd hans
er lengri. Þannig þarf 1000 hærri geislaskammta til að valda
sólbruna við 340 nm, borið saman við 290 nm (mynd 2).
ÚF-stuðull
Útfjólublár stuðull (ÚF) (UV-index) er tala sem segir til um
styrk roðavaldandi útfjólublárra geisla. Stuðullinn er án eininga,
en því hærri sem hann er, þeim mun styttri tíma þarf til að
brenna í sólinni.8'9 Upphaflega þróuðu Kanadamenn ÚF-stuðul
árið 1992. Sá stuðull sem er notaður í dag var ákvarðaður
1995 og tóku margar alþjóðlegar stofnanir þar þátt í skilgrein-
ingu hans, svo sem Alþjóðaheilbrigðismálastofnunin (WHO),
Umhverfismálastofnun Sameinuðu þjóðanna (UNEP), Alþjóða-
veðurfræðistofnunin (WMO) og Alþjóðageislavarnaráðið fyrir
ójónandi geislun (ICNIRP), svo þær helstu séu nefndar. í flestum
löndum er ÚF-stuðull birtur í fjölmiðlum auk þess sem spáð er
fyrir um gildi næstu daga. ÚF-stuðull hefur ekki verið birtur
reglulega hérlendis, en nú hefur orðið breyting þar á og er því
ekki úr vegi að fjalla um gildi þessa stuðuls og hvernig nýta
418 LÆKNAblaðlö 2011/97
1