Læknablaðið - 15.06.2012, Blaðsíða 48

UMFJÖLLUN O G GREINAR
Röntgenrannsóknir æða og hjarta í 50 ár
Ásmundur
Brekkan
Með nokkrum rétti má segja að saga innri
rannsókna hjarta og æða hafi byrjað árið
1711 þegar fræðingur að nafni Stephen
Hales rak einhverskonar æðalegg upp í
hjarta á hrossi og gerði þrýstingsmælingar.
Einhver brögð munu að svipuðum æfing-
um á næstu áratugum, en það er þó varla
fyrr en með líffræðingnum og lækninum
Claude Bernhard, um 1840, að skipulegar
hjarta/æðarannsóknir hefjast. Með áfram-
haldandi þróun til vorra daga. Fyrstu
skuggaefnisrannsóknir á hjarta og æðum
með röntgenmyndatöku hófust um 1925 og
var forgöngumaður í þeim efnum Portú-
galinn Egas Moniz (1927), en næstur er oft
nefndur til sögunnar Þjóðverjinn Werner
Forssmann, sem rak árið 1929 æðalegg um
litla beina ástungu á bláæð á upphandlegg
upp í hjarta og fylgdist með í skyggningu.
Hann hafði ekki röntgenmyndatökutæki
við hendina, svo hann stökk með æðalegg-
inn í handleggnum upp á næstu hæð og
var þar tekin röntgenmynd af lungum í
skuggaefnisinndælingu. I framhaldi þessa
varð talsverð hreyfing á þræðingum og
mælingum í og útfrá hægri hjartahólfum,
en veruleg töf varð á markvissri þróun
skuggaefnisrannsókna eftir að í Ijós kom
að þau skuggaefni sem Moniz og spor-
genglar höfðu notað voru illilega geisla-
virk og krabbameinsvaldandi.
Engu að síður og einmitt af þeim sök-
um upphófust þegar á fyrstu árum fjórða
áratugarins mjög umfangsmiklar, metn-
aðarfullar og dýrar rannsóknir og tilraunir
í framleiðslu leysanlegra og joðheldra
röntgenskuggaefna sem væru nothæf
í þolanlegu magni og jafnframt laus við
aukaefni eða aukaverkanir. A grunni þess-
ara rannsókna og þekkingu sem af þeim
leiddi eru nú einvörðungu notuð skugga-
efni sem eru í skynsamlegum skömmtum
laus við hverskonar efnislegar aukaverk-
anir og auk þess nánast ísótón, það er með
sama osmósuþrýsting og líkamsvessarnir.
Jafnframt þessari þróun fleygði fram
fjölbreytni og afköstum tækjabúnaðar og
getu allrar tækni. Sú þróun er enn á fullu,
með síauknum hraða, bæði hvað snertir
tæknibúnað og þekkingu og árangur
rannsóknaraðferða.
Ég hefi nú orðið talsverða persónulega
reynslu af ótrúlegum framförum í allri
aðferð og árangri nútímaæða- og hjarta-
þræðinga og því rifja ég til gamans upp
hvernig að var staðið fyrir hálfri öld síðan.
Æðarannsóknir með skuggaefnisinn-
dælingu héldu áfram að þróast um allt,
en talsverður galli var, að oftast þurfti
að skera lítillega niður á þá æð, sem fara
skyldi í, ástungu þurfti að gera með all-
gildum nálum til að koma hæfilega víðum
leggjum í æðina. Af þessu stafaði hætta,
bæði á skemmdum á æðaveggnum og ekki
síður talsverð blæðingaráhætta eftir að-
gerð. Á Karolinska-sjúkrahúsinu í Stokk-
hólmi var þegar í lok fimmta áratugarins
farið að huga alvarlega og markvisst
að þessum vanda, og snemma á árinu
1952 lá fyrir bráðsnjöll lausn á honum.
Ungur læknir á röntgendeildinni, Sven
Ivar Seldinger, var þá tilbúinn með mjög
einfaldan tækjabúnað og aðferð til nálar-
stungu og inndælingar, sem síðan hafa
verið nýtt um allan heim og ber nafn hans,
Seldingertæknin. Eins og oft verður um
meiriháttar uppfinningar eru hugmyndin
og búnaðurinn sáraeinföld: Sérsmíðuð
ástungunál, sérhannaður leiðarstrengur
fyrir æðalegg, ásamt nokkrum einföldum
tólum til undirbúnings æðaleggjanna.
Leiðarstrengir höfðu áður verið notaðir,
en strengur Seldingers var sérhannaður
af Stille-Werner, þéttvafinn málmgormur
utan um þunnan málmstreng og þannig
mjög meðfærilegur í uppfærslu og til-
færslu innan í æðaleggnum. Þetta leiddi
svo til hagræðingar við sérþræðingar ein-
stakra æða (mynd 1).
Tæknin sjálf er einföld: Nálarástunga
án undanfarandi smáskurðar; nálin rekin
inn í æðina og leiðarstrengnum skotið
inn. Því næst er nálin dregin út af leiðar-
strengnum og æðaleggurinn þræddur
inn og upp eftir æðinni. Að því loknu er
leiðarstrengurinn dreginn út.
Röð tilviljana gerði það að verkum að
ég komst inn í þróun þessa þáttar röntgen-
greiningarinnar allsnemma. Ég hóf störf
á röntgendeild Lénssjúkrahússins í Halm-
stad í Svíþjóð um áramót 1956, og hafði
þá þriggja ára starfsreynslu sem aðstoðar-
læknir á skurðdeildum (m.a. í Halmstad)
en svolitla reynslu af röntgendeild að auki.
í Halmstad var einmitt verið að ljúka
endurnýjun röntgendeildar undir stjórn
ágæts og metnaðarfulls yfirlæknis, Bengt
Lilja, en hann var aftur í nánum tengslum
við röntgendeild Karolinska-sjúkrahúss-
ins og þróun fræðanna þar. Á deildinni í
Halmstad var einmitt verið að ganga frá
öllum nýjasta búnaði til æðarannsókna
sem þróaður var í Stokkhólmi af fyrir-
tækinu Elema-Schönander: Hraðvirkum
tækjastýrðum filmuskiptara og nýrri gerð
skuggaefnisdælu og -skammtara, smíðað
hjá Elema-Schönander og að nokkru hjá
Siemens í Þýskalandi eftir prófunum og
ábendingum frá Karolinska-sjúkrahúsinu.
Þá má ekki gleyma þýðingarmesta hjálpar-
tækinu okkar, sem var fyrsti skyggni-
magnarinn sem settur var upp í Svíþjóð
utan Stokkhólms. Þetta töfratæki var að
vísu með aðeins 25 sentimetra sjónsvið en
algjör bylting frá því menn athöfnuðu sig
í þreifandi myrkri við „gamla" röntgen-
skyggningu.
Ég var svo heppinn að detta inn í þetta
ferli og komst í nána tengingu við málin
þegar frá upphafi, væntanlega vegna
vissrar „handlæknisreynslu" ásamt áhuga
á tækjabúnaðinum, auk þess sem okkur
Lilja varð sérlega vel til vina. Þá er þess að
geta, að Seldinger „sjálfur" heimsótti okk-
ur nokkrum sinnum og leiðbeindi mér um
rannsóknartæknina. I fyrstu notuðum við
aðeins örþunna og gegnsæja polyetylen-
æðaleggi, sennilega um 2 mm í þvermál,
en brátt setti Stille-Werner-Kifa á markað
nýtt ógagnsætt æðaleggjaefni í þremur
mismunandi víddum; að mig minnir 0,5,
372 LÆKNAblaöið 2012/98