Læknablaðið - 15.03.2013, Blaðsíða 18

Y F I R L I T
lyfjaiðnaðar, heilbrigðisstarfsfólks, sjúklingasamtaka, foreldra og
almennings. Pólitísk inngrip eru nauðsynleg til þess að ná árangri
en þau verða að vera byggð á upplýstri ákvarðanatöku fremur
en hagsmunagæslu þrýstihópa. Hér geta hagsmunir augljóslega
rekist á. Hagsmunir matvælaiðnaðar eru til dæmis ekki endilega
í samræmi við manneldismarkmið sem byggja á því að draga úr
neyslu mettaðrar fitu og sykurs. Um 75% af öllu því salti sem við
neytum kemur úr tilbúnum matvælum en einungis fjórðungi er
bætt í við matseld eða við matarborðið. Saltneysla á dag er um
það bil tvöfalt til þrefalt það magn sem mælt er með (6-7 g/dag)
og hefur mikil áhrif til hækkunar á meðaltalsblóðþrýstingi meðal
þjóðarinnar.1417 Matvælaiðnaðurinn hefur því umtalsverð áhrif á
það hvort við borðum heilnæma fæðu eða ekki. Nauðsynlegt er
að stjórnvöld hafi eftirlit með og setji regluverk um framleiðslu
tilbúinna matvæla. Á það bæði við um innihald salts, sykurs og
mettaðrar fitu. Þó að neytandinn beri sjálfur ábyrgð á því hvaða
matvöru hann velur í verslun eða veitingahúsi getur verið erfitt
fyrir hann að gera sér grein fyrir því af merkingum eða matseðli
hvort unnin matvæli stuðli að háum blóðþrýstingi eða hækkun
á kólesteróli í hverju einstöku tilviki. Það sem skiptir þó meira
máli eru áhrifin sem tilbúin matvæli hafa á stöðu áhættuþátta að
meðaltali hjá þjóðinni allri. Hér er ábyrgðin ekki einstaklingsins,
heldur verða stjórnvöld að hafa eftirlit með og setja reglugerð um
innihald tilbúinna matvæla. Með neyslustýringu geta stjórnvöld
dregið úr neyslu óhollra fæðutegunda en aukið í staðinn neyslu
ávaxta og grænmetis.18 Þetta hefur til dæmis verið gert með sér-
stökum sykurskatti með það að markmiði að draga úr heildar-
neyslu sykraðra gosdrykkja og annarrar matvöru með miklum
viðbættum sykri. Óhófleg neysla sykurs stuðlar að þeim offitufar-
aldri sem flest lönd búa við í dag. Offita og afleidd sykursýki er ein
helsta undirrót margra langvinnra sjúkdóma. Það er því lýðheilsu-
markmið að draga úr sykurneyslu þjóðarinnar til að stemma stigu
við þessari sjúkdómsþróun. Þessi sykurskattur hefur verið gagn-
rýndur, ekki síst af matvælaiðnaðinum, og er gott dæmi um það
hvernig almannahagsmunir og hagsmunir einkageirans geta rek-
ist á. Sýnt hefur verið fram á að við neyslustýringu er skattlagning
óhollustu mun áhrifameiri aðferð en afslættir eða niðurgreiðsla á
hollari matvöru þar sem fólk leitast almennt við að draga úr fjár-
hagslegu tjóni (loss aversion).'9
Annað vel heppnað inngrip er takmörkun á notkun trans-
fitusýra í matvælaiðnaði. Þessi tegund fitusýra sem verður til við
hýdroxýleringu ómettaðrar fitu, til dæmis við upphitun mjúkrar
ómettaðrar fitu, hefur reynst stuðla að æðakölkunarsjúkdómi.20'22
Það er nokkurn veginn ómögulegt fyrir neytandann að gera sér
grein fyrir því hvort hann er að neyta transfitusýruríkra matvæla
því að þessi tegund fitu er bæði bragð- og lyktarlaus. Bann við
notkun transfitusýra í matvælaiðnaði hefur nánast útrýmt þessari
auknu hættu og er dæmi um vel heppnað inngrip stjórnvalda eftir
ábendingar fagfólks í heilbrigðisstétt.21 Inngripið kostar nánast
ekkert en sparar nokkra tugi mannslífa á hverju ári á íslandi. ís-
land var fjórða landið í Evrópu til að taka upp slíka löggjöf, næst á
eftir Dönum, Svisslendingum og Austurríkismönnum.20'22
Nærtækasta dæmi um pólitísk inngrip sem hafa skilað árangri
er þó bann við reykingum á opinberum stöðum. Fyrsta þjóðin í
Evrópu til að taka upp slíkt bann voru írar árið 2004, en fljótlega
eftir það fylgdu Englendingar, íslendingar og fleiri í kjölfarið.
Alls staðar þar sem slíkt bann hefur verið innleitt hefur tilfellum
kransæðastíflu fækkað um 17-19% innan nokkurra vikna, bæði
meðal reykingamanna og hinna sem ekki reykja.23'25 Þessi löggjöf,
sem í fyrstu var sett til að bæta vinnuumhverfi þeirra sem ekki
reykja, varð þannig að mjög áhrifamiklu lýðheilsulegu inngripi.
Árangursríkasta leiðin til að stemma stigu við faraldri lang-
vinnra sjúkdóma er að beita pólitískum inngripum sem miða að
því að koma í veg fyrir þróun sjúkdóma, með því að móta það um-
hverfi sem við búum í. Slík inngrip eru bæði fljótvirk og hagkvæm
og skila betri árangri í lýðheilsu en meðferð sjúkdóma.1226
Stefnumörkun á alþjóðavettvangi
Á leiðtogafundi allsherjarþings Sameinuðu þjóðanna í september
2011 var því beint til aðildarlanda að móta stefnu um forvarnir
langvinnra sjúkdóma og skila árangursskýrslu fyrir næsta þing
árið 2014.27 Helstu áhersluþættir í þessari vinnu eru eftirfarandi:
Tóbaksvarnir
Að framfylgja rammaáætlun Alþjóðaheilbrigðismálastofnunar-
innar, WHO, um tóbaksvarnir frá 2003 (Framezvork Convention on
Tobacco Control, FCTC).28 í þessu felst meðal annars að samræma
og auka skatta og smásöluálagningu á tóbaki til þess að draga úr
neyslu þess. Að takmarka aðgengi ungmenna að tóbaki og minnka
sýnileika þess með því að banna tóbaksauglýsingar og kostun
tóbaksfyrirtækja á íþróttakappleikjum. Að innleiða bann við sölu
tóbaks á internetinu og í sjálfsölum. Rétt er að benda á að í ramma-
áætluninni er ekki gerður greinarmunur á reyktóbaki og reyklausu
hvað þetta varðar. Mælt er með að aðildarlönd taki upp reglugerð
sem bannar tóbaksreykingar á opinberum stöðum. Þetta hefur
víðast leitt til þess að fækka tilfellum hjartaáfalla um 17-19%. Að
gera skylt að merkja tóbak með upplýsingum og varnaðartexta um
skaðsemi reykinga, að fjarlægja öll vörumerki af tóbakspökkum
og selja þessar vörur í stöðluðum einsleitum brúnum pakkning-
um. Islendingar hafa nú þegar uppfyllt flest ákvæði rammaáætl-
unar um tóbaksvarnir. Þannig hefur bann við tóbaksauglýsingum
verið í gildi á Islandi um margra ára skeið og hefur stuðlað að þvf
að reykingamönnum hefur fækkað um meira en helming á síðasta
aldarfjórðungi. Þessi fækkun reykingamanna skýrir um 22% af
þeirri fækkun ótímabærra dauðsfalla vegna kransæðastíflu sem
varð á íslandi á árunum 1981-2006.6 Það er þó full ástæða til að
vera á varðbergi gagnvart þeirri markaðssetningu á reyklausu
tóbaki sem beinist að ungu fólki í dag. Fullyrðingar um að munn-
tóbak sé skaðlaust heilsunni minna óþægilega á andvaraleysið við
markaðssetningu reyktóbaks um miðja síðustu öld.
Mataræði
Stefna ber að því að draga úr notkun salts í tilbúnum matvælum
þannig að heildarneysla salts fari niður fyrir 5g á dag. Að taka upp
merkingarkerfi á tilbúnum matvælum sem gerir neytendum kleift
að lesa upplýsingar um innihald salts, fitu og næringarefna í til-
búnum matvælum. Að heildarinntaka mettaðrar fitu fari ekki yfir
10% af heildarorkuneyslu á dag. Að draga verulega úr eða koma í
veg fyrir notkun transfitu í tilbúnum matvælum. Að tryggja að í
lögum og reglugerðum um landbúnað og matvælaframleiðslu séu
áhrif á hollustu og heilbrigði höfð að leiðarljósi. Takmarka ber aug-
lýsingar á óhollum mat- og drykkjarvörum sem beinast að börn-
um, sérstaklega í sjónvarpi og netmiðlum. I þessum efnum eigum
130 LÆKNAblaöið 2013/99