Læknablaðið - 15.03.2013, Blaðsíða 21

Y F I R L I T
Tafla I. Mælanleg markmið sett fram af Evrópusamtökum gegn langvinnum
sjúkdómum.
• Fækkun dauðsfalla vegna langvinnra sjúkdóma um 25% fyrir árið 2025.
• Fækkun reykingamanna í minna en 5% fyrir 2040.
• Draga úr meðal saltneyslu í minna en 5 g/dag fyrir árið 2025.
• Draga úr neyslu mettaðrar fitu i minna en 10% af daglegri orkuneyslu
fyrir 2025.
• Útrýma notkun transfitusýra í matvælaframleiðslu fyrir 2025.
• Minnka um helming neyslu sykurs í matvælum og drykkjarvöru fyrir 2025.
• Innleiða varnaðartexta á alla áfenga drykki.
• Draga úr sölu og neyslu áfengis um 10% og fækka lifrarsjúkdómum
tengdum áfengi um 10% fyrir2025.
• Veita þeim sem hafa langvinna sjúkdóma eða eru í aukinni áhættu að
þróa slíka sjúkdóma ódýr, örugg, áhrifarík lyf, bóluefni og önnur
meðferðarúrræði sem við eiga.
• Stöðva núverandi fjölgun tilfella af sykursýki.
er áherslan innan ESB á að viðhalda heilbrigði (health promotion) í
víðum skilningi miklu fremur en á forvarnir einstakra sjúkdóma
(diseaseprevention) en á þessu tvennu er gerður skýr greinarmunur.
Læknar og aðrar heilbrigðisstéttir sem vinna á hinum pólitíska
vettvangi verða að læra þennan hugsanagang og skilja hvernig
ákvarðanir eru teknar innan Evrópusambandsins til þess að ná
árangri. Fyrir okkur íslendinga skiptir ekki máli hvort við erum
innan eða utan Evrópusambandsins að þessu leyti. Sú samleið
sem við eigum með þeim þjóðum sem þar eru er augljós og því
tökum við þátt í þessari vinnu og þeirri baráttu sem þar fer fram.
Frá stofnun Evrópusamtaka gegn langvinnum sjúkdómum (Euro-
pean Chronic Disease Alliance) árið 2010 hefur mikil vinna farið í
að vekja athygli einstakra þingmanna Evrópuþingsins og leiðtoga-
ráðs ESB (European Council) á vísindalegum rökum fyrir forvörn-
um langvinnra sjúkdóma. Megináherslan í þessu starfi hefur verið
að byggja röksemdafærsluna á traustum vísindalegum grunni og
sýna fram á að inngrip á grundvelli lýðheilsu eru ódýr, fljótvirk
og mjög áhrifarík í því að draga úr sjúkdómum og viðhalda heilsu
(tafla I). Með því að beita ódýrum inngripum sem hafa jákvæð
áhrif á heilsufar alls almennings má draga verulega úr sjúkdóms-
byrði, ójöfnuði og útgjöldum til heilbrigðismála. Þetta starf að
lýðheilsu hefur oft og tíðum mætt mikilli andstöðu hagsmuna-
aðila, til dæmis tóbaksiðnaðar, matvælaiðnaðar og landbúnaðar,
en einnig frá samtökum innan einkageirans, svo sem samtökum
sjónvarpsstöðva, verslunar og þjónustu. Þrátt fyrir þetta hefur
Evrópusamtökum gegn langvinnum sjúkdómum orðið verulega
ágengt í málflutningi sínum og náð að koma sjónarmiðum sínum
á framfæri við heilbrigðisyfirvöld í Evrópusambandinu og í ein-
stökum aðildarríkjum þess.47-48
Álitamál
Hugmyndafræði lýðheilsu og forvarnaraðgerðir mæta oft mikilli
andstöðu meðal almennings. Margir líta á það sem forsjárhyggju
og takmörkun á sjálfsákvörðunarrétti einstaklingsins þegar reynt
er að stuðla að heilbrigði með þeim aðferðum sem hér hafa verið
raktar. Þó er enginn ágreiningur um að setja lagaramma utan um
mengun umhverfis, geislavarnir, verndun hreins drykkjarvatns og
lofts. Mikil umræða verður um loftmengun vegna sorpbrennslu-
stöðva og bálkasta um áramót. Áhrif þessara hluta á heilbrigði
landsmanna er þó hverfandi í samanburði við þá áhættuþætti
langvinnra sjúkdóma sem hér hafa verið til umfjöllunar. Ef áhrif
óheilsusamlegs mataræðis, tóbaksnotkunar og hreyfingarleysis
eru borin saman við áhættuna sem skapast til dæmis af geisla-
virkum úrgangi verður mönnum betur ljóst að um raunverulega
og fyrirbyggjanlega áhættuþætti er að ræða sem sjálfsagt er að
stemma stigu við með stjórnvaldsaðgerðum í samvinnu við fag-
fólk og hagsmunaaðila.
Faraldsfræðilegar rannsóknir sýna óumdeilanlega samband
milli vissra áhættuþátta og þróunar langvinnra sjúkdóma. Það
sem faraldsfræðilegar rannsóknir geta hins vegar ekki gert er að
sanna að orsakasamband sé á milli áhættuþáttar og sjúkdóms. Til
þess þarf slembiraðaða rannsókn (randomized clinical trial) með að-
ferðum gagnreyndrar læknisfræði (evidence based medicine). Það er
oftast illframkvæmanlegt að beita slembiröðuðum rannsóknarað-
ferðum í lýðheilsurannsóknum. Annars vegar vegna þess að þá
þarf að rannsaka gríðarlega stóran hóp fólks með ærnum tilkostn-
aði og sömuleiðis þarf að bíða í langan tíma eftir því að mælanleg-
ur sjúkdómur komi fram. Mjög erfitt er að framkvæma slembirað-
aðar rannsóknir á atferli fólks, til dæmis mataræði eða hreyfingu,
því margir munu ekki fylgja mataræðisforskrift eða hreyfingar-
plani. Þess vegna er oft stuðst við athuganir aftur í tímann (lii-
storical experiments) sem er ekki eins sterk sönnun á orsakasam-
bandi áhættuþáttar og sjúkdóms eins og slembiröðuð rannsókn.
Þess vegna verða margir til að draga í efa niðurstöður rannsókna
í lýðheilsuvísindum.25-46-49 Framskyggnar rannsóknir, eins og Hóp-
rannsókn Hjartaverndar á Reykjavíkursvæðinu, eru hins vegar
taldar gefa mun sterkari vísbendingar um samband áhættuþátta
við sjúkdóma en afturskyggnar rannsóknir. Margar sambærilegar
rannsóknir eru til víða um heim og þegar flestar rannsóknir hafa
komist að sömu niðurstöðu hefur það leitt til stjórnvaldsaðgerða
sem hafa skilað miklum árangri. Áhrif reykinga á nýgengi hjarta-
sjúkdóma og lungnakrabbameins eru kannski skýrustu dæmin
um nýtingu slíkra rannsóknarniðurstaðna.
Niðurlag
Langvinnir sjúkdómar eru stærsta ógn við heilbrigði, framfarir
og hagvöxt um allan heim á komandi árum. Mestur hluti þess-
ara sjúkdóma er áunninn vegna óheppilegra lifnaðarhátta sem við
höfum tamið okkur á síðustu 50 árum. Miklum árangri má ná með
einföldum og ódýrum stjórnvaldsaðgerðum sem takmarka nokkra
vel þekkta áhættuþætti í umhverfi okkar. Auka þarf áherslu á það
að viðhalda heilbrigði í stað þess að meðhöndla einungis sjúkdóma
enda er það mun ódýrari og áhrifaríkari nálgun til bættrar lýð-
heilsu. Hér hafa læknar og annað heilbrigðisstarfsfólk mikilvægu
hlutverki að gegna við að upplýsa heilbrigðisyfirvöld um orsakir
sjúkdóma og ekki síður hvaða inngrip eru áhrifamest til þess að
koma í veg fyrir þróun langvinnra sjúkdóma í samfélaginu. Með
því að sameina krafta fagaðila, stjórnmálamanna og almennings
sem láta sig málið varða munum við ná árangri í baráttunni við þá
langvinnu sjúkdóma sem ógna heilsu komandi kynslóða.
LÆKNAblaðið 2013/99 133