Læknablaðið - 15.03.2013, Blaðsíða 41

UMFJÖLLUN O G GREINAR
Söng- og leikkonati Marlene Dietrich að spjalla við sjúkling á Helgafellsspítala í september 1944. Hún heimsótti herafla
Bandaríkjamanna, hitti íslensku ríkisstjórnina og liélt tónleika.
Helgafellsspítali var mjög stór á hvaða
mælikvarða sem er og varð eins konar
landspítali bandaríska herliðsins. Þar voru
1000 legurúm og starfsfólkið var 660 þegar
flest var. Hverfið samanstóð af tugum
stórra bragga, þar sem voru leguskálar,
skurðstofur, heilsugæsla, tannlæknar,
íbúðir starfsfólksins og birgðastöðvar. I
dag sjást engin ummerki um spítalann
önnur en rústir vatnstanka á hæðinni
fyrir ofan spítalasvæðið. Allt á það sér
sögulegar skýringar en í stríðslok gerðu
íslensk yfirvöld áætlun um að afmá sem
flest ummerki hernámsins og lét smám
saman fjarlægja alla bragga sem herliðið
skildi eftir. „Hér á landi voru reistir um
12.000 braggar fyrir herliðið til íbúðar og
umsvifa. Veruleg fækkun varð í herliðinu
sumarið 1943 og stóðu þá mörg bragga-
hverfi eftir auð en herinn hafði enga þörf
fyrir þau eða tök á að rífa þau nema með
miklum tilkostnaði. Samdist svo um að ís-
lenska ríkið keypti vægu verði alla bragga
og önnur mannvirki utan Reykjavíkur-
flugvallar og Keflavíkurflugvallar og
endurseldi landsmönnum til þess að
standa straum af kostnaði við umsamdan
frágang á landi sem herliðið hafði haft á
leigu. Fjölmargir braggar dreifðust þannig
víða um land, meðal annars til bænda sem
nýttu þá sem útihús og áhaldageymslur
sem víða eru enn í fullri notkun. En
fyrir vikið standa eiginlega engin upp-
runaleg braggahverfi eftir sem sögulegar
minjar nema hluti hverfisins á Miðsandi í
Hvalfirði. Segja má að nánast einu stríðs-
minjarnar sem eftir standa hafi dagað
uppi fyrir trassaskap landeigenda sem
fengu greiðslu fyrir að laga sjálfir til eftir
herinn."
Þörfin fyrir sjúkrarýmin reyndist
minni en áætlað var enda var heilsufar
hermanna á íslandi betra en hernaðaryfir-
völd höfðu gert ráð fyrir. „Engir teljandi
sóttfaraldrar komu hér upp á stríðsár-
unum eins og búast mátti við. Slys voru þó
alltíð enda umsvif hersins mikii, aðstæður
framandi og náttúruöflin óblíð og skamm-
degið mikið. Mikil umferð ökutækja á
lélegum vegum leiddi til tíðra umferðar-
slysa. Fátítt var að hermenn særðust í
orustu en mikill fjöldi skipbrotsmanna var
settur á land í Reykjavík. Voru margir illa
á sig komnir af meiðslum og hrakningum
og fengu aðhlynningu á spítölum hersins.
Kynsjúkdómar fátíðir
Kynsjúkdómar þóttu sérlega fátíðir meðal
hermannanna hér á landi og var það talið
því að þakka að skipulagt vændi þekktist
ekki í landinu og að íslensk heilbrigðisyf-
irvöld höfðu mun yfirgripsmeiri heimildir
til að hefta útbreiðslu slíkra sjúkdóma en
gerðist í Bretlandi og Bandaríkjunum.
Geðheilsa er einn þeirra þátta sem gefa
verður ríkan gaum þegar milljónir manna
eru skyndilega kvaddir til herþjónustu og
stífrar herþjálfunar við framandi aðstæður
og langdvalar langt frá sínum nánustu.
„Herliðið á íslandi fór ekki varhluta af
geðrænum kvillum en þó var það ekki
algengara en annars staðar þrátt fyrir
einangrun, skammdegi og leiða sem fylgdi
einhæfum lifnaðarháttum. Herstjórnin
lagði mikla áherslu á að halda hermönn-
unum að venjubundnum störfum, stífum
æfingum og íþróttaiðkan og skipulagði
fjölbreytta afþreyingu til að halda uppi
baráttuþreki hinna ungu hermanna."
Islensk heilbrigðisyfirvöld nutu að
mörgu leyti góðs af hinni öflugu heil-
brigðisþjónustu sem herliðið starfrækti.
Ágæt samvinna var á milli þessara aðila
um sóttvarnir og heilbrigðiseftirlit enda
lagði herstjórnin mikla áherslu á slíkt
í öllum viðskiptum við innlenda aðila.
„Dýralæknar hersins leiðbeindu um eftir-
lit með matvælaframleiðslu enda keypti
herliðið kjöt og mjólk af landsmönnum og
var náið samstarf um eftirlit og lækningar
búfjársjúkdóma en berklar voru til dæmis
nokkuð útbreiddir í íslenskum naut-
gripum."
Margir þeirra lækna sem fylgdu
hernum voru í hópi færustu sérfræðinga
hver á sínu sviði og var eflaust talsverður
fengur að komu þeirra hingað til lands
fyrir íslenska læknastétt sem einangraðist
að miklu leyti frá umheiminum á stríðsár-
unum. „Margir landsmenn nutu sérfræði-
þjónustu breskra og bandarískra Iækna
og hjúkrunarliðs þó þjónustan hafi fyrst
og fremst verið ætluð herliðinu. Nokkur
dæmi voru einnig um að hermenn hlytu
umönnun íslenskra lækna og að íslend-
ingar fengju meðferð á herspítölum sem
höfðu ýmsar tækninýjungar og nýjustu
læknislyf sem landsmenn höfðu ekki,
eins og undralyfið pensillín sem þá var
einungis notað af hernum. Það væri vissu-
lega fróðlegt að rannsaka þá sögu betur
og þá hvaða áhrif spítalarekstur breska og
bandaríska hersins á stríðsárunum hefur
hugsanlega haft á þróun íslenskrar læknis-
fræði," segir Friðþór Eydal að lokum.
LÆKNAblaðið 2013/99 153