Læknablaðið - 01.02.2014, Blaðsíða 26

90 LÆKNAblaðið 2014/100

S a G a l æ k n i S F R æ ð i n n a R
Sumarið 1847 sigldi hinn 29 ára gamli danski læknir Peter Anton
Schleisner (1818-1900)1 (mynd 1) til Vestmannaeyja við suðurströnd
Íslands. Hann hafði fengið ítarleg fyrirmæli frá dönskum stjórn-
völdum. Markmið þeirra var að berjast gegn neonatal tetanus, sem á
íslensku nefnist ginklofi og var landlæg farsótt í Vestmannaeyjum.
Í þessari grein er því lýst hvers vegna Schleisner var sendur í
þessa för, hvað hann tók sér fyrir hendur og hvernig framlag hans
var metið af samtíðarmönnum og þegar tímar liðu fram.
Viðfangsefnið
Stífkrampi í nýburum
orsakast af bakteríunni
Clostridium tetani. Smit
berst í gegnum opin sár og
sjúkdómurinn gerir vart
við sig strax á fyrstu sólar-
hringunum eftir fæðingu.
Framrás sjúkdómsins er
ör og fyrstu einkennin eru
stífir kjálkar (trismus) og krampar í andliti (risus sardonicus) sem
gera að verkum að barnið fær ekki nærst. Er lengra líður losnar um
kjálkana, hakan sígur niður og barnið verður ófært um að sjúga
brjóst. Stuttu síðar deyr barnið. Sjúkdómurinn er 100% banvænn
sé hann ekki meðhöndlaður.
Þetta ástand er þekkt frá fyrri kynslóðum sem mundklemme (á
dönsku), lockjaw (á ensku) og ginklofi. Á latínu nefnist sjúkdómur-
inn tetanus (eða trismus) neonatorum, nascentium eða infantum. Það
sem er sérstakt við hann er að hann smitast ekki á milli manna
og að baki hverju tilfelli er bein snerting við smitað efni. Orsökin
er oftast skortur á hreinlæti þegar gengið er frá naflanum við
fæðingu. Árið 1952 hófst í Noregi bólusetning gegn stífkrampa í
börnum og nú á dögum eru tilfellin fá. Á heimsvísu er hins vegar
um ógnvænlegan sjúkdóm að ræða, en á hverju ári deyja 200.000-
300.000 börn úr honum.2
Í Vestur-Evrópu var sjúkdómurinn harðvítugastur og lífseig-
astur á þremur afskekktum eyjum í vestanverðu Atlantshafi: Vest-
mannaeyjum og Grímsey við Ísland og á St. Kildu á Suðureyjum
við Skotland (mynd 2). Skotar náðu tökum á sjúkdómnum um
1900, sem var þó ekki fyrr en clostridium-bakterían og bakter-
íueitrið varð þekkt.3 Þar sem vandamálið hafði verið leyst í Vest-
mannaeyjum um það bil hálfri öld fyrr, var sagan við það að falla
í gleymsku, með fáeinum undantekningum,4,5 í upphafi 20. aldar.
Endurvakinn áhugi á barnadauðanum á Íslandi
Frá því um 1980 hefur barnadauði á Íslandi á 19. öld verið kort-
lagður á nýjan leik, ekki síst fyrir tilstilli Baldurs Johnsen læknis
(1910-2006) sem dró fram í dagsljósið verk Schleisners í Vestmanna-
eyjum. Ítarleg frásögn Baldurs birtist sem sérrit með Læknablaðinu
árið 1982.5 Það var á margan hátt upphafið að áhuga nútíðarmanna
á Schleisner4-7 (mynd 3) – ritaðar heimildir um ginklofa fyrir tíma
hans eru af skornum skammti. Á síðari árum hafa sagnfræðing-
arnir Ólöf Garðarsdóttir og Loftur Guttormsson lagt fram nýjar og
víðtækar upplýsingar um efnið.9-11
Tetanus neonatorum var dularfullur sjúkdómur sem kynti undir
alls kyns vangaveltum. Menn fálmuðu í blindni eftir hugsanlegum
orsökum: þarmaerting vegna hægðastíflu, hægðalosunarlyf gefin
Baráttan við ginklofa
í Vestmannaeyjum
Geir W. Jacobsen, Erlend Hem, Jóhann Á. Sigurðsson
Grein úr norska læknablaðinu og
birt með góðfúslegu leyfi þess og höfundanna:
«afgjort, at denne Børnesygdom
paa Vestmannø kan forebygges»
– neonatal tetanus på Vestmannaeyjar
Tidsskr nor legeforen 2011; 131: 701-6.
http://tidsskriftet.no/article/2091697
LÆKNAbLAðIð hefur komið út síðan 1915 og í þessum 100. árgangi blaðsins eru
greinar sem ritstjórnin hefur kallað eftir af því tilefni. Höfundar greinanna skrifa um
ýmis málefni sem snerta lækna, félagsleg, söguleg og fræðileg.
Ginklofi (Neonatal tetanus) var í upphafi 19. aldar mikill heilbrigðisvandi
í Vestmannaeyjum. Allt að 60-70% nýfæddra barna dóu á fyrstu tveimur
vikunum og dönsk heilbrigðisyfirvöld stóðu nær ráðþrota gagnvart
þessum dularfulla sjúkdómi.
Árið 1847 var ungur danskur læknir, Peter Anton Schleisner (1818-
1900), sendur til Vestmannaeyja til að rannsaka ástandið. Hann kom upp
fæðingarstofu, leiðbeindi um hreinlæti og hvatti til brjóstagjafar og annarra
breytinga í mataræði. Engin lækning var þekkt við sjúkdómnum svo að
Schleisner gat aðeins gripið til fyrirbyggjandi úrræða. Hann bar kopaiva-
smyrsl á naflastúfinn við fæðingu og notaði önnur þrautreynd meðul eins
og ópíum-tinktúru með saffrani og kvikasilfurssmyrsl ef um sýkingu virtist
að ræða. Þegar Schleisner hélt til Danmerkur ári síðar hafði dánartíðni
nýbura lækkað um helming.
Nýburadauðinn í Vestmannaeyjum hélst síðan jafnlágur út alla 19. öld-
ina. Fólk hafði þá trú að það væri að þakka „naflaolíunni“ sem Schleisner
tók í notkun. Hluta af skýringunni má einnig rekja til bættra lífskjara,
nokkurrar fjölgunar velstæðra ófrískra kvenna, aukinna þéttbýlisáhrifa,
breytinga á lífsháttum og aðgerða í hreinlætismálum. Í samanburði við
aðstæður á skosku eynni St. Kildu, þar sem aðstæður voru hinar sömu og
ástandið breyttist ekki fyrr en rétt fyrir aldamótin 1900, er ljóst að aðgerðir
Schleisners höfðu mikla þýðingu.
Ágrip