Læknablaðið - 01.02.2014, Blaðsíða 31

LÆKNAblaðið 2014/100 95
matseld, þvotta á fatnaði og fólki. Oft var vatnið mengað af að-
rennsli frá skepnunum, af dauðum fuglum og öðrum hræjum sem
lágu rotnandi á jörðinni. Einnig lék grunur á því að klútar sem
notaðir voru við þrif á nafla nýfæddra barna hefðu verið þvegnir
upp úr óhreinu vatninu og því næst breiddir út til þerris. En jafn-
vel eftir að fólk tók að hengja klútana upp á snúru hafði það engin
áhrif á sjúkdóminn.
Sennilegasta smitskýringin lá í meðhöndlun dauðra sjófugla.
Skóglaust er í Vestmannaeyjum og þegar annan eldivið skorti voru
hræ af sjófuglum, mest mávi og lunda, notuð sem eldsneyti. Í þeim
er mikil fita og þau eru mettuð af lýsi. Að safna dauðum fuglum
í eldinn var verk kvennanna. Því þykir trúlegast að óhreinindi á
höndum, þegar barn var handleikið eftir slíka vinnu, hafi verið
upphaf smitsins. Gera má ráð fyrir að þessi smitleið hafi lokast
þegar ljósmóðirin tók við umsjón með öllum nýfæddum börnum
allt til loka annarrar eða þriðju viku.9-11
Lokaorð
Framlag Schleisners má meta á ýmsa vegu. Í fyrsta lagi þekkti
hann ekki fremur en aðrir hina eiginlegu orsök sjúkdómsins, en
hann prófaði sig áfram með þeim hjálparmeðulum sem tiltæk
voru. Eins og yfirskrift greinarinnar bendir til, taldi hann samt
„afgjort at denne Børnesygdom kan forebygges“.22,33 Enn fremur
lýsti hann því sem hann stóð frammi fyrir sem „kultursygdom“
en áttaði sig samtímis á því að „leveset og eksistens“ fólksins yrði
ekki umbylt í einni svipan. Af þessum ástæðum var hann sann-
færður um réttmæti fæðingarstofu.33 Í því sambandi má spyrja
hvort ráð Schleisners handa hinum fátæku fiskimönnum í Vest-
mannaeyjum, sem voru vel meint en ekki farið eftir, eigi sér hlið-
stæðu í þróunarhjálp vorra daga.
Mögulegt er að samanlögð dánartíðni af völdum ginklofa hafi
verið á niðurleið, sem langtíma þróun, alla 19. öldina og þess
vegna síður sú afleiðing af aðgerðum Schleisners sem samtíðar-
menn hans og við gætum freistast til að halda. Gegn þessu mælir
þó ástandið á eynni St. Kildu. Á hinn bóginn fann Schleisner
greinilegan mun á dánartíðni nýbura hjá hæstu þjóðfélagsstétt
(23%) og hinni lægstu (69%). Samverkan smærri breytinga, eins og
þeirra að velstæðum fæðandi konum fjölgaði og hagfelldra þétt-
býlisáhrifa frá Reykjavík tók að gæta, getur mögulega hafa haft
jákvæð áhrif.10 Taka ber tillit til þessa, svo og bættra lífskjara fólks,
lifnaðarhátta og fæðu- og hreinlætisvenja – þess sem Schleisner
kallaði „hygieniske Potenser“.24 Margt bendir til þess að aðgerðir
Schleisners hafi haft úrslitaþýðingu.5
Eftirfarandi einstaklingar og stofnanir fá þakkir fyrir veitta
aðstoð við ritun greinarinnar: Bernard Jeune og Birgit Skovboe,
Syddansk Universitet, Óðinsvéum; Sir Iain Chalmers og George
Taft, James Lind Library, Edinborg; Svein Carstens og Kari Aal-
berg, Det historisk-filosofiske fakultet, Norges teknisk-naturvi-
tenskapelige universitet; Danmarks Rigsarkiv, Kaupmannahöfn;
Védís Skarphéðinsdóttir, Læknablaðinu, Reykjavík; Þjóðskjala-
safn Íslands, Reykjavík; Ólafur Grímur Björnsson, Reykjavík;
Örn Bjarnason, Reykjavík; Ólöf Garðarsdóttir, Hagstofu Íslands,
Reykjavík; Kristín Jóhannsdóttir, Vestmannaeyjum; Linn Getz;
Landspítalanum, Reykjavík, og Norges teknisk-naturvitenskape-
Í T i l E F n i 1 0 0 Á R a Ó S l i T i n n a R Ú T G Á F U l æ k n a b l a ð S i n S
Þáttur Baldurs Johnsen
Sagan um Schleisner og ginklofann féll að mestu í gleymsku í eina
öld. Þegar Baldur Johnsen varð héraðslæknir í Vestmanneyjum upp
úr 1950 vaknaði áhugi hans á þessari merku sögu. Baldur sleit barns-
skónum í Vestmannaeyjum og þekkti frá fyrri tíð vel til staðhátta þar,
meðal annars hússins sem nefnt var „Landlyst“ og sögulegt bak-
svið þess. Í bréfi til ritstjórnar „BIBLIoTEK FoR LÆGER DEN ALM.
DANSKE LÆGEFoRENING, sem Baldur skrifaði árið 1999, þá 89 ára
gamall (sjá bréf á síðu 96), má sjá að kveikjan að áhuga Baldurs var
afrit af gömlu bréfi skrifuðu upp úr 1920 sem Vilmundur Jónsson,
þáverandi landlæknir sendi Baldri. Bréf þetta var upprunalega stílað
til Halldórs Gunnlaugssonar þáverandi héraðslækis í Vestmannaeyj-
um með ósk um að kanna nánar fyrri sögu um ginklofa í Vestmanna-
eyjum og innihald balsamvökvans sem getið var um í sögum. Halldóri
Gunnlaugssyni entist hins vegar ekki aldur til að vinna í þessu og því
var erindið endurvakið af Vilmundi um 30 árum síðar.
Áhugi Baldurs var greinilega vakinn og á næstu árum leitaði hann
allra leiða til að safna upplýsingum um sögu ginklofans í Vestmanna-
eyjum og ritaðar heimildir Schleisners um þennan mikla vágest í
Vestmannaeyjum á sínum tíma.
Hann skoðaði meðal annars allar kirkjubækur í Vestmannaeyjum frá
nítjándu öldinni til þess að endurmeta niðurstöður Schleisners, en
þar var að finna skrá yfir látin börn, aldur og líklegar dánarorsakir.
Baldur birti niðurstöður sínar og hugleiðingar í ýmsum ritum, en ýtar-
legustu samantekt hans var að finna í grein sem birtist sem Fylgirit
Læknablaðsins árið 1982. Baldur hafði alla tíð vonast til að þessi
merka saga Schleisners fengi meiri útbreiðslu erlendis. Í fyrrnefndu
bréfi til danska ritstjórans virðist sem Baldur hafi sent handrit af
skrifum sínum til danska tímaritsins árið 1999. okkur er ekki kunnugt
um að það hafi nokkurn tímann verið birt.
Baldur Johnsen var alla tíð mikill grúskari og fræðimaður. Þegar
hann lést árið 2006 skildi hann eftir sig tugi pappakassa af fræði-
legum gögnum, sem nú fylla einn bílskúr og kjallara að sögn barna
hans sem varðveita þessi gögn. okkur höfundum þessarar greinar
lék forvitni á að kanna hvort Baldur Johnsen hefði haft í fórum sínum
einhver sjúkragögn sem staðfestu frekar línuritið um dánartíðnina,
sem hann birti í Læknablaðinu 1982. Sú athugun er í raun eftirfylgni
af rannsóknum Schleisners og nær til 1895. okkur veittist ógjörningur
að finna slík gögn. Hins vegar fórum við í gegnum allar kirkjubæk-
urnar frá þessum tíma og teljum að þar séu hin raunverulegu og einu
gögn sem staðfestu fyrri rannsóknir Baldurs.
Fyrir hönd höfunda
Jóhann Ág. Sigurðsson
lige universitet; Hilde Grimstad, Institutt for samfunnsmedisin,
Norges teknisk-naturvitenskapelige universitet; Kjell-Erik Ander-
sen (nú látinn), Vinterbro; Bibliotek for medisin og helsefag, Uni-
versitetsbiblioteket i Oslo.
Vísindasjóður félags íslenskra heimilislækna styrkti þetta
verkefni fjárhagslega.
Heimildir við greinina eru birtar á heimasíðu blaðsins.
Þýðing úr norsku: PéTuR ÁSTVALDSSoN