Læknablaðið - 01.02.2014, Blaðsíða 30

94 LÆKNAblaðið 2014/100
Við getum slegið því föstu að Schleisner tók verkefni sitt alvar-
lega. Hann nýtti öll þau ráð sem til voru og á því leikur vart efi að
hann náði árangri. Sumir halda því fram að koipava-smyrslið hafi
ráðið úrslitum þar sem þetta var eina lyfið sem ljósmóðirin hélt
áfram að nota eftir að Schleisner hafði snúið aftur til Kaupmanna-
hafnar.5 Eftir á að hyggja er erfitt að skera úr um hvaða úrræði,
eitt eða fleiri, stuðlaði að því að þróunin snerist við. Ef til vill réð
mestu hversu kerfisbundið og vandlega Schleisner gekk til verks í
að auka hreinlæti í kringum fæðingar.
Vestmannaeyjar eftir tíma Schleisners
Schleisner leit svo á að verkefni sínu væri lokið og hafði ekki frek-
ari afskipti af ástandinu í Vestmannaeyjum síðar, svo vitað sé. Árið
1854 skrifaði héraðslæknirinn að fæðingarstofan „i den senere Tid
aldeles ikke har været benyttet“.49 Orsökin var að hans mati sú að
„der nu fordres Betaling af dem, der ville indlægges“. Yfirvöld
í Kaupmannahöfn töldu að þau hefðu lagt sitt af mörkum til að
stofan þjónaði tilgangi sínum og kvörtuðu um að „Autoriteterne“
á Íslandi hefðu ekki veitt þessu mikilvæga máli „den Opmærk-
somhed og Understöttelse, som den fortjener“. Þau skipuðu sýslu-
manninum og prestinum að taka sæti í stjórn stofunnar og sjá til
þess að konurnar nýttu sér tilboðið, þó án þess að grípa til „Brug
af nogen ydre Tvang“. Héraðslæknirinn stakk meira að segja upp
á að starfsemin yrði víkkuð út þannig að „andre Patienter end
Barselkoner deri kunde optages“, en þeirri ósk var hafnað.49 Allt
kom þó fyrir ekki. Tveimur árum síðar skýrði héraðslæknirinn frá
því að fæðingarstofan hefði ekki enn komist í gang „men derimod
taget i personlig Brug af Sysselmanden“. Þegar á allt var litið hafði
læknirinn glímt við margs konar „Bryderier og Ubehageligheder“
í Vestmannaeyjum. Sumarið 1858 viðurkenndu yfirvöld einnig að
baráttan væri töpuð. Ákveðið var að starfsemi fæðingarstofunnar
„indtil videre stilles i Bero“.50
Þó að rekstur fæð-
ingarstofunnar hefði
ekki tekist sem skyldi,
hélt ljósmóðirin Sólveig
Pálsdóttir áfram að taka
á móti börnum á heim-
ili sínu. Hún hélt þeim
þar og notaði kopaiva-
smyrsl allt þar til hættan
á ginklofa var liðin hjá
og nafla stúfurinn fallinn
af. Þar sem árangurinn
reyndist góður er mögu-
legt að henni hafi þótt
ónauðsynlegt að grípa til
frekari ráðstafana.10 Það
kann að skýra að hún virt-
ist leggja minni áherslu á
ráð Schleisners um breytt
mataræði og brjóstagjöf.
Annar kostur við
það að ljósmóðirin tók
við umsjón barnanna
eftir fæðingu þeirra var
að skráning dánarorsaka varð nákvæmari. Það var ósennilegt að
presturinn kæmist hjá því að ráðgast við Sólveigu áður en hann
skráði dauðsfall í kirkjubókina.10
Langtímaáhrif af framlagi Schleisners eru leidd í ljós í gögnum
þeim sem Baldur Johnsen kynnti árið 1982. 5 Hin stórkostlega
fækkun dauðsfalla meðal nýbura, í heildina litið og sem afleiðing
af ginklofa, er skjalfest á augljósan hátt í kirkjubókum fram undir
lok 19. aldar.5,10,11 Sambærileg gögn eru einnig til fyrir tímabilið
1911-80 (mynd 3).5
Hvernig smituðust nýburarnir?
Menn veltu því lengi fyrir sér hvernig smit gat borist í hin nýfæddu
börn. Skýring Schleisners tengdist þröngum híbýlum og inniloft-
inu en kemur þó ekki heim og saman við það hvernig tetanus-
bakterían berst milli manna.
Húsdýrahald fól í sér að menn og skepnur bjuggu undir sama
þaki. Húsnæði var víðast hvar sameiginlegt rými yfir fjósi, en eina
leiðin til að ganga um og lofta út var um hlera í gólfinu. Hugsan-
legt var að rekja mætti smitið til úrgangs húsdýranna. Sú skýring
var þó ekki sannfærandi þar eð þessi híbýlagerð var algeng víða
um land. Munurinn var þó sá að í Vestmannaeyjum var skemmra
milli húsanna.23
Í Vestmannaeyjum var aðgangur lélegur að fersku vatni. Hér
og þar og við húsin voru þrær. Regnvatn var notað til drykkjar, við
S a G a l æ k n i S F R æ ð i n n a R
Mynd 7. Copaifera officinalis, sem kopaiva-smyrslið er unnið úr, úr ritinu Medical
botany eftir John Stephenson og James Churchill, útgefið 1834-36. (www.classicnat-
ureprints.com)
Mynd 6. Forsíðan af „Island undersøgt fra et
lægevidenskabeligt Synspunkt“.27