Læknablaðið - 01.05.2014, Page 22

282 LÆKNAblaðið 2014/100
Þessa reynslu hefur hún æ síðan yfirfært á aðra viðburði og óttast
mjög að hún gæti skemmt fyrir sér og öðrum viðburði sem fram-
undan eru með því að verða óglatt eða kasta upp. Til dæmis má
þar nefna skólaskemmtanir, partý, bústaðaferðir og bíóferðir þar
sem hún kýs að sitja í endasæti til þess að eiga greiða útgönguleið
gerist þess þörf. Margur myndi ætla að uppköst kynnu að viðhalda
vandanum en konan hefur raunar ekki kastað upp í nær tvo ára-
tugi. Það má vera að fælni hennar við að kasta upp sé enn alvarleg
þar sem hún hefur ekki kastað upp svo lengi og því ekki upplifað
að ótti hennar fjari út við það. Barnæska sjúklings og unglingsár
lituðust af hræðslu hennar við uppköst og umgangspestir og allt
sem gæti mögulega gert hana veika. Hún var með ýmiss konar
áráttu sem barn, þurfti til dæmis að berja tannburstanum þrisvar
í vaskinn, rífa klósettpappírinn beint, setja lakið alltaf fyrst á sama
hornið á rúminu þegar hún bjó um og svo framvegis. Með því að
gera þetta taldi hún sig sleppa við veikindi.
Sjúklingur hefur átt bæði góð og slæm tímabil í lífinu eins og
gengur. Hún hefur upplifað mikinn kvíða á meðgöngu og veikst
af alvarlegu fæðingarþunglyndi og kvíða eftir þrjár fæðingar. Hún
fær endurtekið slæm kvíðaköst ef gubbupest er að ganga í kring-
um hana. Hún fer oftast út af heimilinu ef fjölskyldumeðlimur
veikist og getur ekki annast börn sín þegar þau fá gubbupest. Það
er ýmislegt sem hún hefur forðast algjörlega til að finna ekki fyrir
ógleði eða verða ekki veik. Hún fer til dæmis ekki á sjó, ekki í
tívolítæki, drekkur ekki áfengi, borðar ekki yfir sig, er hrædd við
að neyta sumra fæðutegunda, verður kvíðin í flugvélum og á erfitt
með langar bílferðir með börnunum þar sem þau eiga það til að
verða bílveik (tafla II).
Öryggishegðun hennar er afar víðtæk. Hún les stöðugt í atferli
þeirra sem hún umgengst til að reyna að sjá hvort fólk sé við góða
heilsu eða kunni að vera með pest. Til dæmis ef börnin borða
óvenju lítið af einhverju sem þeim þykir gott eða eru föl á hörund
fer hún að hafa áhyggjur. Undanfarin ár hafa kvöldin og næturnar
verið erfiðastar, hún dregur það sem lengst að fara að sofa því að
hún bíður eftir að börnin kunni að vakna og fari að kasta upp.
Henni finnst fólk almennt oftar veikjast með slíkum einkennum á
næturnar. Eftir að hún varð móðir hefur hún átt erfitt með að vera
ein með börnum sínum yfir nótt af ótta við að hún geti ekki annast
þau nægilega vel ef veikindi koma upp.
Hún lagðist fyrst inn á geðdeild fyrir nokkrum árum. Innlagnir
hennar urðu svo heldur tíðari um skeið þegar yngsta barnið komst
á leikskólaaldur.
Meðferðir og afdrif
Sem barn og unglingur fór sjúklingur til ýmissa sálfræðinga og
geðlækna en fannst enginn skilja vandamálið. Kvíðalyf voru reynd,
til dæmis alprazólam og díazepam, með takmörkuðum árangri en
þau hjálpuðu henni ef til vill yfir erfiðustu hjallana. Fyrsta og nær
eina langtímalyfjameðferð hennar hefur verið með þunglyndis- og
kvíðalyfinu sertralín. Sú meðferð hófst fyrir um 10 árum í kjölfar
fyrstu fæðingar. Hún hefur náð ágætis tímabilum á sertralíni en
slæmir kaflar koma þó áfram inn á milli, oft tengdir umgangs-
pestum. Í seinni tíð hefur stundum nægt að lesa stöðuuppfærslur á
Facebook um umgangspestir eða veikindi barna sem börn hennar
umgangast. Hún tók auk sertralíns lágskammta perfenazín og
oxazepam eftir þörfum samhliða því að hitta sálfræðing og fara í
gegnum byrjunarstig hugrænnar atferlismeðferðar (HAM) og gera
tilraun til kerfisbundinnar ónæmingar vegna fælninnar.
Rétt eftir að yngsta barn hennar fæddist fyrir nokkrum árum
sökk hún það djúpt að hún lagðist í fyrsta sinn inn á geðdeild
Landspítalans. Henni hafði raunar liðið betur eftir þessa síðustu
fæðingu en hinar fyrri, en svo herjaði gubbupest á heimilið. Það
varð til þess að hún svaf lítið og illa í lengri tíma, nærðist illa og
líðan hennar versnaði mikið. Fékk hún meðal annars sjálfsvígs-
hugsanir. Eftir þessa fyrstu innlögn byrjaði hún aftur í vikuleg-
um tímum hjá geðlækni og sálfræðingi. Fáein ár liðu. Snemma árs
2011 var sertralíni skipt út og buspiron reynt. Hún tók buspiron
í 6 vikur, en líðan hennar versnaði og hún hætti að taka lyfið í
samráði við geðlækninn. Var þá lyfjalaus um nokkurt skeið. Þá
prófaði hún um hríð aðferð sem hefur sýnt gagnsemi við meðferð
áfallastreitu, EMDR (eye movement desensitization and reprocessing),
ásamt dáleiðslu, með litlum sem engum árangri. Seinni part ársins
fór henni að versna mikið og hún lagðist þrisvar inn á geðdeild
á fremur stuttu tímabili. Það sem orsakaði þessar innlagnir var
svefnleysi, lystarleysi, kvíði og sjálfsvígshugsanir sem komu og
fóru í nokkra daga í hvert sinn vegna veikinda barnanna eða pesta
sem voru að ganga í skólum þeirra. Fyrir vikið missti hún stjórn
á kvíðanum. Eftir að henni fór að versna hafa verið reynd fleiri
þunglyndislyf sem sýndu ekki marktæka virkni á nokkrum mán-
uðum. Hún er í dag á paroxetíni sem hún hefur tekið í um eitt ár,
auk þess sem hún þarf einstaka sinnum að nota róandi lyf eins og
lorazepam og prómetazín. Dagleg líðan hefur breyst mikið til hins
betra og hún er í mun betra jafnvægi. Hún fær enn slæm kvíðaköst
þar sem hún heldur að hún þurfi að kasta upp en köstin standa
nú yfir í mun skemmri tíma en þau gerðu áður og eru þess vegna
viðráðanlegri.
Umræða
Erfitt hefur reynst að skilja meingerð uppkastafælni. Víðtækasta
yfirlitið til þessa var birt 20014 þar sem kynntar voru niðurstöður
netkönnunar meðal 56 sjálfvaldra einstaklinga. Þrátt fyrir að þessi
hópur væri ekki slembivalinn og ekki með staðfesta greiningu,
eru niðurstöður þessarar rannsóknar nothæfar sem eins konar
forrannsókn eða upphafspunktur til að reyna að skilja gang
sjúkdómsins. Í könnuninni kom fram að einkenni uppkastafælni
hefðu byrjað mjög snemma hjá þátttakendum, oft í barnæsku (til
dæmis í kjölfar áfalla, eftir að hafa fengið erfiða gubbupest eða
séð aðra kasta upp), og væru ósjaldan þrálát með fáum sjúkdóms-
hléum.4, 9 Þessi óheppilega skilyrðing og tenging uppkastafælni
við margt í daglegu lífi ylli iðulega miklu álagi og nokkurri fötlun
hjá mörgum sem við sjúkdóminn glímdu. Flestir höfðu mestar
áhyggjur af því að kasta upp sjálfir frekar en að lenda í því að aðr-
ir köstuðu upp í þeirra viðurvist. Stór hluti þátttakenda í þessari
Tafla I. Einkenni tengd uppkastafælni.
Ofsakvíðaköst
Kvíði og depurð
öryggishegðun og forðun
Meltingafæraeinkenni
Hömlun félagslegrar virkni
S J ú k R a T i l F E l l i