Tímarit Máls og menningar - 01.06.1963, Page 91

HUGLEIÐINGAR UM NÚTÍMATÓNLIST
stærðfræðilegu skipulagi, sem vekur sams-
konar hrifningu og lausn gestaþrautar.
Enda þótt slíkur samanburður sé oft
hæpinn (þar sem tónlistin er í eðli sínu ab-
strakt list) virðist mér auðsæ líkindi vera
með þessari tónlist og svokallaðri abstrakt
málaralist. Boulez hugsar hvorki í skvrt
mótuðum tónmyndum: stefjum, mótífum,
hljómagangi o. s. frv., né vinnur úr þessum
þáttum svo að úr verði samhengi í þeim
skilningi sem ríkt hefur á öllum tímum.
Höfuðaðferð hans felst aftur á móti í skipu-
lagi byggðu á algjörlega óhlutlægum lög-
málum, þar sem hæð tónanna, lengd, styrk-
leiki og hljómblær á að vera ..fyrirfram
ákveðinn“ samkvæmt þeirri viðleitni að
gera „röðina" algilda. Hér ríkir í fyrsta
lagi algjör misskilningur á hugmynd Schön-
bergs um röðina, því að með því að binda
tónbilin í röðinni tókst Schönberg um leið
að veita öðrum tónrænum þáttum fullt
frelsi. Þetta er innsta eðli tólftónatækni
hans, og hinar eilífu andstæður listræns aga
og frelsis skapa hér nýtt samræmi. En öll
kurl eru ekki enn komin til grafar: sú við-
leitni að ákveða allan efnivið tónlistarinnar
fyrirfram ásamt ótta við að þessi efniviður
birtist í ákveðnum lagrænum að hljómræn-
um myndum gefur þannig hugsuðum verk-
um tilviljunarkennt yfirbragð þar sem
hljómblærinn, vel eða illa heppnaður, skipt-
ir einn máli. Þetta hefur nýlega leitt til til-
rauna með tónsmíðar, þar sem túlkandinn
má hefja verkið þar sem honum sýnist og
halda því áfram og ljúka því á mismunandi
hátt, eftir því sem hann kýs hverju sinni
(reyndar virtust eldri verk þessara tón-
skálda, áður en slíkt kom til sögunnar,
einnig geta verið túlkuð á þennan hátt).
IV
Þegar hefur verið minnzt á, að Boulez og
skoðanabræður hans telja sig fvlgja for-
dæmi Webems. Óþarfi er að reyna að eyða
slíkri blekkingu, sem stafar af misskilningl,
eins og ofanritað sýnir, á verkum þessa
mikla tónlistarmanns.
Hvað er þá hið raunverulega upphaf
þessarar nýju stefnu? Mér virðist að þess
verði að leita í verkum Stravinskys. Það
vrði of langt mál að gera fulla grein fyrir
þessu hér, en þó skal bent á nokkur mikil-
væg atriði. Þannig hafa hljómfallstilraunir
Stravinskys endað í hreinni fjarstæðu hjá
hinum nýja „framverði", sem álítur að verk
Schönbergs hafi ekkert nýtt að bjóða upp
á hvað hljóðfall snertir, en verk Stravinskys
séu aftur á móti veruleg framför á þessu
sviði. Þessi hugmynd er ekki aðeins van-
hugsuð heldur byggist hún einnig á slíkum
misskilningi á fnimatriðum tónlistarinnar,
að það virðist jafnvel erfitt að svara henni.
f fvrsta lagi er fjölbrevtni hljómfallsins að-
eins á einu sviði hjá Stravinsky og birtist
einfaldlega í röð mismunandi takttegunda.
í öðru lagi finnst slík röð, þar sem tilbreyt-
ingin felst nær eingöngu í því, að tvískipt-
ur og þrískiptur taktur skiptist á, í nokkr-
iim af síðustu verkum Beethovens og Wagn-
ers. í þriðja lagi ber það vott um takmark-
aðan og algjörlega huglægan skilning að
treysta slíkum aðferðum og mönnum, sem
byggja alla fjölbreytni hljómfallsins á
þeim, því að þessi fjölbreytni birtist á
miklu dýpri hátt þegar hún orkar — eins
og hjá öllum miklum tónskáldum síðan á
dögum Bachs, og einkum hjá Schönberg
sjálfum — á mörgum sviðum í einu, það er
að segja með samleik mismunandi tónhend-
inga. Dæmi um þennan hátt (sem kalla má
margþætt hljómfall) eru svo mörg allt frá
því á átjándu öld til tónlistar Schönbergs
(þar sem lengra er gengið en nokkru sinni
fyrr), að óþarfi er að nefna nokkur sérstök.
En áhrif Stravinskys eru þó höfuðþáttur-
inn í þróun tónlistarinnar nú sem stendur
kynni einhver að segja.
185