Tímarit Máls og menningar - 01.05.1986, Qupperneq 11

Formviljinn
borgarfælnir. Kristni þóttu módernistar ekki líklegir til að blása þjóðinni í
brjóst þjóðlegum endurreisnaranda. Honum hugnaðist ekki módernisminn
þar sem bölmóður ríkti, kaotísk bygging og drungaleg lífssýn, fagurkera-
háttur, listadýrkun og annað borgaralegt — ekki síst: vegsömun Erosar.
Hann talaði í þessu sambandi um formvilja, sem var umorðun á gamla
skammaryrðinu formalismi. Hann var að leita að nýjum Fjölnismönnum á
þessum kanasjónvarpsárum, nýjum Halldóri Laxness í stað heimsborgarans
í jakkanum með plús-exmynstrinu sem var farinn að skrifa um stóra Blekk-
ingu — nýjum höfundum sem skrifuðu Luckácsarlega rómana um skuggaleg
áform valdastéttarinnar og niðurlægingu þjóðarinnar á nýjum nýlendu-
tímum, hann vildi að höfundar brygðust við með því að skrifa realískar
bækur með sósíalískri sýn til bjartrar framtíðar eða kjarnorkudauða ella.
Hann fann sína spámenn, brautryðjendur sósíalískrar endurreisnar í íslensk-
um sagnaskáldskap: Jóhannes Helga og Ingimar Erlend Sigurðsson. Við
vitum hvernig þeir reyndust Kristni.
Eg veit ekki hvernig skáldsögur Borgarlíf og Svört messa þættu í dag, það
skiptir ekki máli hér, en það undarlega gerðist að í kjölfar kanasjónvarps
viðreisnar og annarrar afsiðandi gerspillingar greip um sig almenn róttækni
meðal borgarbarnanna ekki síst af þeim sökum að heimurinn hafði skroppið
saman, Víetnam-stríðið var háð af þeim sama her og hér var, á bítlaöld varð
Ed Sullivan bjánalegur. Og tíu árum eftir að Kristinn E. hafði skrifað grein
sína rættust draumar hans um sósíalískar bókmenntir þegar ungir höfundar
höfðu uppgötvað að heimurinn var ekki aðeins ísland og Ameríka kanasjón-
varpsins, tóku að líta kringum sig í heiminum — og fyrir þeim varð Skandí-
navía.
Um nýraunsæið hefur nóg verið sagt — það gekk ekki upp — nema það
má leggja áherslu á að þetta voru yfirleitt fyrstu bækur ungra höfunda
skrifaðar á tímum undarlegra hræringa þegar sumir mektarmenn voru að
því er virtist í fullri alvöru maóistar. Menn voru að skrifa heiftúðugar
greinar í „Stéttabaráttuna" sem hétu nöfnum eins og „Smáborgaralegi
stílistinn í fílabeinsturninum" og var þar átt við Halldór Laxness. Ungir
höfundar vildu ekki láta um sig spyrjast að þeir væru smáborgaralegir —
hvað þá stílistar — en þetta tvennt var einhvern veginn tengt saman að
rússneskum hætti. Hvarvetna í vinstrihreyfingunni óðu uppi bókmennta-
fjandsamlegar meinlokur, nema einna helst meðal fylgismanna Trotskís sem
hafði átt skynsamlegan orðastað við hina eiginlegu rússnesku formalista og
síðar lent í samkrulli við André Breton.
En það má gera of mikið úr því að nýraunsæispennar hafi verið á
formrænum villigötum vegna ranghugmynda sem lágu í tíðinni og þess
vegna skrifað gölluð verk. Það er ekki sjálfgefið að réttar hugmyndir skapi
137