Tímarit Máls og menningar - 01.05.1986, Blaðsíða 122

Tímarit Mdls og menningar
víðum skilningi svo að hún taki til fleiri verðmæta en einnar saman ánægju.
En meinið er að þetta hefur engum tekizt af hinum mikilhæfustu nytja-
stefnumönnum. Annað mein þessu skylt má nefna: það þarf ekki bara að
víkka velferðarhugtakið að ýmsu leyti ef vel á að vera, heldur þarf líka að
þrengja það að ýmsu öðru leyti: til dæmis má það helzt ekki ná yfir ánægju
illgjarnra manna sem hlakka yfir óförum annarra, sældarvímu eiturlyfja-
sjúklings eða geðró fólks sem má ekki til þess hugsa að unglingar skemmti
sér með hæfilegri háreysti yfir almennilegu öli.
Hinn höfuðvandi nytjastefnunnar — og raunar leikslokakenninga af öllu
tæi — er sá sem Eyjólfur lýsir svo að stefnan „virðist krefjast þess að reglum
sem öllum siðuðum mönnum eru hjartfólgnar skuli fórnað fyrir almenna
velferð ef þörf krefur: ef það er í þágu almennrar velferðar að senda saklaus-
an mann í gálgann, þá bjóði nytjastefnan okkur að gera svo.“ Það sem hér er
um að tefla er sjálft réttlætið sem varnar því, svo að ég taki annað dæmi, að
læknar fórni slatta af núlifandi krabbameinssjúklingum í tilraunum í því
skyni að létta ómældum þjáningum af komandi kynslóðum. Eyjólfur nefnir
þann útveg úr þessum vanda að gerður sé greinarmunur á athafnanytja-
stefnu og reglunytjastefnu, hinni fyrri hafnað og hinni síðari fylgt. En reglu-
nytjastefna virðist mér, eins og ýmsum öðrum, ekki bara ganga gegn réttlæt-
inu heldur gegn heilbrigðri skynsemi líka. Gefum okkur að nytjastefnan sé
rétt kenning og almenn velferð æðst gæða: hvers vegna í ósköpunum skyldi
þá ekki hver maður brjóta hvaða reglu sem er ef það er bersýnilega til ills að
fylgja henni? Jú, það getur auðvitað verið óhyggilegt að brjóta hana, til að
mynda ef hún er lagagrein og refsing liggur við, en það breytir engu um sið-
ferðisgildi reglunnar. Að minnsta kosti ætti að berjast fyrir því að slíkri
reglu sé breytt í nafni velferðarinnar. Og þar með brýtur reglunytjastefna í
bága við réttlætið engu síður en nytjastefna um einstakar athafnir.
Við þessar tvennar ógöngur nytjastefnunnar bætast svo þær sem Eyjólfur
víkur ekki að: nytjastefnumenn ráða ekki yfir neinni þeirri reikningslist sem
verður að vera kleift að beita ef minnsta vit á að vera í framkvæmd stefn-
unnar. Það er jafnvel nokkur ástæða til að ætla að slík reikningslist sé
óhugsanleg. En það efni verð ég að leiða hjá mér í þessari grein. Ég vildi
heldur mega enda á öðru hér og nú sem mér virðisi hver nytjastefnumaður
eigi að velta fyrir sér.
Frá sjónarhóli siðferðis okkar mannanna gnæfir réttlætið ofar hverri
annarri kröfu. Og þetta réttlæti virðist lúta lögmálum: kannski ekki hinum
tveimur lögmálum sem Rawls hefur komið orðum að eða atgervisreglu
minni,8 en einhverjum lögmálum samt. A hinn bóginn er mannleg heill eða
hamingja ekki bundin réttlætinu einu. Eitt af því sem mestu skiptir fyrir
heill og hamingju hvers manns — í hversdagslegum skilningi þessara orða en
248