Tímarit Máls og menningar - 01.05.1986, Blaðsíða 109

Verðleikar og sannleikur
afgreitt svertingjann í dæmi Þorsteins og hrækt svo á hann á eftir fremur en
vísað honum beint á dyr. Þvílíkur verknaður hefði vissulega verið yfirlýsing
í verki um skort á verðleikum, en að því ég fæ séð ekki endilega talandi
dæmi um ranglæti, heldur ófagur vitnisburður um einhverja aðra lesti. Af
ofansögðu má þá ráða að verk sem líta má á sem yfirlýsingu um verðleika-
skort manns sé ekki nægjanlegt skilyrði þess að hann hafi verið beittur rang-
læti.
En lítum heldur á hina endanlegu framsetningu á sambandi sannleika og
verðleika. Það er best ég leyfi mér að hafa orðrétt eftir Þorsteini dálítinn
kafla:
Verðleikar fólks eru sannleikur um það: um margvíslega hæfileika og
kunnáttu, um dyggðir þess og skapsmuni, um kænsku og hlýju. En af öllum
hlutum er sannleikurinn mestur, og hann er að einu leyti meiri en allir
verðleikar. Verðleikarnir einir saman eru ekki nema venjulegar staðreyndir
um okkur: þetta erum við og þetta getum við. En sannleikurinn um okkur er
ekki bara sá hvað við erum og hvað við getum, því hann tekur líka til þess sem
við gíStum orðið, og gœtum gert. Þetta er auðvitað ljósast um lítil börn. Þau
hafa fáa verðleika. Þau hafa þarfir og sumar þeirra ótæpilega, og það þarf ögn
af góðvild og stundum meira en litla þolinmæði til að sinna þeim. Við fyrstu
sýn virðist ekki reyna mikið á réttsýni manns eða rangsleitni í skiptum hans
við lítið barn. En nú skulum við staldra við: barn getur notið sannmælis og
barn má svíkja. Og barn nýtur þá og því aðeins sannmælis að sannleikurinn
um það — allur sannleikurinn ef nokkur von væri um hann — fái að koma
fram: að það fái að spreyta sig og njóta sín svo að það megi leiða í ljós hvers
það er megnugt. Sannleikurinn er það sem í því býr.
Eftir sannmæliskenningunni um réttlæti er það frumkrafa alls réttlætis,
sjálfur tilverugrundvöllur þess í næstum bókstaflegum skilningi, að verðleikar
mannlegra einstaklinga fái að koma fram. (216—217)
Meginmunurinn á því sem hér segir r>g því sem Þorsteinn er búinn að
segja áður er sá að nú eru það ekki aðeins verðleikarnir sem við þegar höfum
sem máli skipta, heldur líka þeir sem í okkur búa en hafa ekki enn komið
fram. Þetta er máttug kenning, sem hefur víðtækar afleiðingar: með hana að
vopni mætti ráðast gegn hvers konar gerræðislegri mismunun svo sem vegna
kynþáttar eða kynferðis; hún virðist fela í sér að örbirgð og annað böl sem
aftrar fólki frá því að sýna fyllilega hvað í því býr sé ranglæti, og þar með að
þjóðfélagsskipan sem viðheldur slíku sé ranglát; og mér sýnist jafnvel eins
og Þorsteini að á henni megi reisa hugmynd um mannréttindi (217). Allt er
þetta þó að því tilskildu að kenningin sjálf standist. Gerir hún það? Eg held
ekki, a. m. k. ekki í núverandi mynd.
235