Tímarit Máls og menningar - 01.05.1986, Blaðsíða 14

Tímarit Máls og menningar
stendur fyrir eilífð, talan tólf eru postularnir. Hitt er þó nærtækara að tengja
þessa kvenmynd eilífðarinnar þeirri áttföldu braut sem búddatrú byggir á.
Það kann að virðast fráleitt að tala um þessa bók í sömu andrá og nýja
raunsæið, eða bók Guðlaugs Arasonar sem öðrum þræði er ætlað að vekja
til umhugsunar um réttarstöðu fráskilinna feðra, eða kannski yfirleitt eitt
eða annað; hvers vegna að vera svo sem að tala eitthvað um þessa bók? —
réttast væri að þegja bara að loknum lestri hennar og láta sálu sína þenkja
eða stara á til dæmis spýtu og segja ömm: „Góða kalla ég þá spotta sem
liggja inn,“ segir Oktavía við skáldið sem orti til hennar ljóð og biður hann
að þrástagast á þeim setningum í ljóði sínu sem höfðu góða spotta, eru
ávísanir á raunverulegar kenndir en ekki glamur hefðarinnar. En — það er
þessi trú að bókmenntir skuli bera fram göfugar hugmyndir sem réttlæti að
einhverju marki þá áráttu skálda að vera sífellt að ljúga, telja fólki trú um
eitthvað sem aldrei var, sú vitneskja nagar og eins gott að hægt sé að vísa til
frambærilegrar ástæðu fyrir skröksögunum. Gildi bókmenntanna kemur þá
að nokkru að utan; líkami sögunnar þarf að styðjast við hækju veruleikans.
Vésteinn notar gáfu sína til þess að setja fram altækt hugmyndakerfi sem í
þessu tilfelli er Zen-búddismi en var áður marxismi, nema munurinn er sá
að fyrrnefnda kerfið skýrir allt með því að skýra ekkert.
Og sá munur skiptir máli. Það hugsanakerfi sem Vésteinn hefur sökkt sér
ofan í núna veitir honum miklu meira svigrúm til að skálda heldur en
nokkurn tíma marxisminn enda mun vera meðal Zenbúddista rík hefð fyrir
hrekkjalómasögum af svipuðu tagi og hér eru: fávís lærisveinn spyr til
dæmis heimskulegrar spurningar — sem almenningi kann að þykja góð og
gild að vísu — og meistarinn svarar í norður eða rýkur á lærisveininn og
lemur hann eða gerir eitthvað annað af sjálfsprottinni djúpvisku til að opna
augu hins. Hér er allt lagt upp úr þverstæðum, óútreiknanlegu framferði,
afstæði tíma og rúms, óhöndlanlegri fegurð og oft er rækilega klippt á
samband orðs og merkingarmiðs þess sem við göngum í daglegu lífi út frá.
Og um leið er orðum mjög vantreyst sem merkingarbærum miðlum ein-
hvers skírra, einhvers blárra, og listin getur ekki haft markmið í sjálfri sér,
hún getur miðlað grun, bent á veg, það er allt og sumt: hún er ekki
vegurinn. Eða eins og segir í áttundu sögu tólfta manns um hina stöðugu
veislu bókmennta og lista sem Oktavía er hætt að sækja að staðaldri —
gestgjafarnir hafa orðið: „Fleiri og fleiri setjast hér að, og við kunnum engin
ráð til að sýna þeim framá að lyktin af því, sem hér er ekki, er ekki lyktin af
því, sem er hér.“ (99).
Margir tala um kollsteypur og kúvendingar hjá Vésteini. Þá er gengið út
frá því að Gunnar og Kjartan og Eftirþankar fóhönnu hafi verið formúlu-
bækur í anda sósíalrealismans eftir módernismann í Átta raddir úr pípulögn,
140