Tímarit Máls og menningar - 01.05.1986, Blaðsíða 106

Eyjólfur Kjalar Emilsson
Verðleikar og sannleikur
Þorsteinn Gylfason um réttheti
í Skírni 1984 birtist löng ritgerð eftir Þorstein Gylfason sem hann nefnir
„Hvað er réttlæti?“' Stærsti hluti ritgerðarinnar er gagnrýni á ýmsar
kenningar heimspekinga og hagfræðinga um siðferði. Harðasta útreið fá
kenningar frjálshyggjumannanna Friedrichs Hayek og Roberts Nozick, en
Þorsteinn tekur einnig fyrir og gagnrýnir marxískar kenningar, sáttmála-
kenningu bandaríska heimspekingsins Johns Rawls, manngildiskenningu
Gregorys Vlastos og fleiri. Að endingu reifar Þorsteinn sínar eigin hug-
myndir um siðferði og þó einkum um réttlæti, og setur fram frumlega og
athyglisverða skoðun sem hann nefnir sannmreliskenningu um réttlæti.
Skemmst er frá því að segja að ritgerð Þorsteins er ítarlegasta og að
mínum dómi besta ritsmíð um efni af þessu tagi sem birst hefur á íslensku til
þessa: hún er í senn full af skarplegum athugunum, lærdómi og skemmti-
legheitum. Mjög margt af því sem þar er að finna get ég líka heilshugar tekið
undir. Ekki þó allt, og síst lausn Þorsteins á gátu þeirri sem hann er að fást
við, hvað réttlæti sé. Hér á eftir ætla ég að ræða hugmyndir Þorsteins um
þetta efni og bera fram nokkur andmæli við þeim.
I upphafi ritgerðarinnar og svo aftur í lokakaflanum kemur fram að
Þorsteinn telur réttlæti ráðast af verðleikum. Þessa skoðun orðar hann á þá
leið að réttlæti sé „það sem manni ber, það sem hann á skilið" (159). Þessa
hugmynd fléttar hann saman við aðra hugmynd og undarlegri við fyrstu sýn
sem kveður svo á að réttlæti sé sannmæli (214). Utkoman úr þessu er svo
drög að kenningu sem hefur afar víðtækar afleiðingar, snertir til dæmis
mannréttindi og jafnvel sjálfa skipan samfélagsins.2 Hyggjum fyrst að verð-
leikahugmyndinni sem slíkri.
Einn kostur sem Þorsteinn sér við að gera verðleika að hornsteini réttlæt-
isins er sá að „verðleikar fólks ráðast ekki af mannasetningum eins og þarfir
þess gera“ (209). Þetta er skiljanlegt í ljósi þess að Þorsteinn telur eins og
margir aðrir að réttlætið sé algilt en ekki afstætt (212). Ekki gengi að láta
algilt réttlæti hvíla á einskærum mannasetningum sem samkvæmt eðli sínu
eru afstæðar fremur en algildar (205). Annar höfuðkostur þessarar verð-
leikakenningar er að dómi Þorsteins sá að hún sé allt að því barnslega

232