Tímarit Máls og menningar - 01.05.1986, Blaðsíða 116

Tímarit Máls og menningar
aftur inna eftir því hvert samhengið gæti verið meðal þess sem aðgreint er.
Er hlutvandri skattlagningu, maklegri refsingu og sanngjörnu verði eitthvað
sameiginlegt sem máli skiptir? Hvað skyldi það vera? Annar ágætur höfund-
ur en Aristóteles, samtíðarmaður okkar Joel Feinberg að nafni, aðhyllist
aðra þrískiptingu: ranglæti, segir hann, er mismunun, áníðsla eða rógur, og
ekkert annað.1 Þetta er fróðleg kenning, en ég ætla að leiða hana hjá mér að
sinni.
Enn má sundurskilja og gera greinarmun á ólíkum uppistöðum réttlætis.
Ein er jöfnuður eða jafnrétti: réttlætið krefst þess til að mynda að fólk sé
jafnt fyrir lögum og dómum, konur jafnar körlum og blökkumenn jafnir
hvítum mönnum. Onnur er réttindi, einkum og sér í lagi svonefnd
mannréttindi eins og eignarréttur eða málfrelsi: það er réttlætismál að fólk fái
að halda eigum sínum eða selja þær, segja hug sinn eða þegja um hann.
Þriðja uppistaðan er verðleikar: það er réttlátt að hver maður fái það sem
honum þer eða hann á skilið, beri úr býtum eftir því sem hann vinnur til,
uppskeri eins og hann sáði. I fjórða lagi má kalla sannleikann eina uppistöðu
réttlætisins: rógur er ranglátur ekki síður en illur og ósannur, og það er
réttlæti að maður njóti sannmælis og ranglæti að hann sé talinn eða sagður
vera eitthvað annað og verra en hann er. Loks, í fimmta lagi, skulum við
nefna þarfir. Það virðist vera réttlætiskrafa að mönnum hlotnist ýmisleg
hlunnindi eftir þörfum: að þeir njóti til dæmis læknishjálpar eftir því hversu
veikir þeir eru en ekki eftir efnahag eða stjórnmálaskoðunum. Þetta má líka
orða svo að réttlæti sé fólgið í velferð fólks, það er að segja í því að sem
flestum þörfum manna sé gegnt.
Þá er það fjórða og síðasta lotan í þessari lýsingu réttlætisvandans. Við
getum innt — og eigum að inna — eftir margvíslegum eiginleikum réttlætis.
Þá spyrjum við spurninga eins og þeirrar hvort réttlætið sé afstíett eða algilt:
er til dæmis víst að danskt réttlæti sé ekki eitt og suður-afríkanskt annað, og
engin leið að dæma kjör blökkumanna í Höfðaborg á danskan kvarða?
Önnur merkileg spurning varðar vœgi réttlætis meðal dygðanna, því svo
virðist sem réttlætið skuli jafnan ráða þegar því lýstur saman við aðrar
dygðir eins og til dæmis góðvild: það dugar engin ósíngirni til að réttlæta
stuld eða dráp. Svo úir og grúir af heimspekilegum kenningum um réttlæti
sem gaman verður að rökræða fram í dauðann. Platón kenndi að réttlæti sé
andleg heilbrigði, hvort heldur manns eða mannfélags. Aristótelesi þótti
hins vegar mest um vert að réttlæti sé einhvers konar hóf meðal öfga, en því
trúði hann líka um allar aðrar dygðir. A okkar dögum kennir John Rawls að
réttlæti ráðist af tveimur lögmálum um jöfnuð í skiptingu lífsgæða. A hinn
bóginn kennir Robert Nozick að réttlæti ráðist af sögulegum atvikum
einum saman, í ætt við þau sem Gyðingar og Serkir hafa *il að réttlæta tilkall
242