Tímarit Máls og menningar - 01.05.1986, Blaðsíða 117

Sannleikurinn og lífið
til jarðnæðis í Palestínu.2 Og ekki má gleyma nytjastefnu eða heillastefnu
Eyjólfs Kjalars og margra annarra merkismanna sem trúa á mannlega heill
eða hamingju og hafa hana fyrir æðstu gæði.
II
Nú þykist ég hafa sagt deili á réttlætisvandanum eins og mér finnst hann
mætti horfa við heimspekingi á síðustu tímum. Lausn þessa vanda væri
heimspekileg réttlætiskenmng sem gerði skipulega og skiljanlega grein fyrir
tegundum, sviðum, uppistöðum og eiginleikum réttlætis. Nú er það einn
höfuðkostur á kenningum — skipulegum og skiljanlegum greinargerðum —
að þær séu sem einfaldastar og veiti þannig sem gleggsta yfirsýn. Þetta
veldur því að kenningasmiðum um réttlæti þykir mörgum óhjákvæmilegt að
takmarka sig að ýmsu leyti. Svo að dæmi sé tekið fást nútímakenningar um
réttlæti einkanlega við réttlæti stofnana — félagslegt réttlæti — en ekki við
það réttlæti sem er dygð; aftur á móti höfðu þeir Platón og Aristóteles
mestan áhuga á dygðinni. Annað dæmi takmörkunar er það að réttlætis-
fræðingar á okkar dögum binda sig næstum alveg við það sem Aristóteles
kallaði uppskiptingarréttlæti, og sér í lagi við réttlæti tekjuskiptingar í heilu
þjóðfélagi. Takmarkanir af þessu tæi virðast mér óneitanlega vera annmark-
ar á réttlætiskenningum. Samt eru aðrar varhugaverðari.
Krafan um einfaldleika réttlætiskenninga í þágu yfirsýnar kallar á það að
uppistöður réttlætis verði sem fæstar þegar upp er staðið og ekki bara sem
gleggstar og traustastar. Þar með verður ekki hjá því komizt að sameina
tvær eða fleiri í einni, eða þá að hafna einhverjum þeirra sem annars mundu
flækjast fyrir hinum. Þeir Rawls og Nozick taka báðir síðari kostinn, hvor á
sína vísu. Þannig afneitar Rawls með dálitlum rökum bæði verðleikum og
þörfum sem uppistöðum réttlætis; eftir hans bók eru uppistöðurnar jöfnuð-
ur og réttindi og aðrar ekki. Nozick afneitar hins vegar jöfnuði með miklum
þunga, og þörfum og verðleikum held ég líka: hann heldur fram réttindum
einum og þegar á reynir eignarrétti framar öllum öðrum rétti. Nytjastefnu-
menn telja þarfir einar koma til álita, og þar með þá velferð sem þægir
þörfum fólks. En öllu þessu fjölskrúðuga liði virðist standa á sama um sann-
leikann ef svo má segja.
Eftir sannmæliskenningunni um réttlæti er sannleikurinn grundvöllur
réttlætisins, og verðleikar og jöfnuður réttlæti í krafti hans af því ég held því
fram sem venjulegum sannindum að hvert mannsbarn hafi ómælda verð-
leika, að minnsta kosti nógu mikla til þess að það hafi allir menn jafna
verðleika frá siðferðilegu sjónarmiði. A hinn bóginn hafna ég bæði réttind-
um og þörfum sem uppistöðum í réttlætinu og það á einni og sömu forsend-
unni: réttindi og þarfir eru mannasetningar en réttlætið ekki. Við þetta má
243