Tímarit Máls og menningar - 01.05.1986, Page 43

Myndir
allir textar Astu, eru líka of lítill efniviður til að hægt væri að byggja á þeim
sálgreinandi ævisögu hennar. Greiningin hér á eftir beinist því að bók-
menntatextanum en ekki höfundi hans.
Dýrasaga segir frá manni sem er kerfisbundið að reyna að hræða líftóruna
úr sex, sjö ára stjúpdóttur sinni. Hann segir henni stöðugt sömu söguna um
lítið, hvítt dýr sem flýr undan stórri ófreskju. Ofreskjan nær því og drepur
það á hryllilegan hátt. Til að staðfesta söguna sýnir stjúpinn telpunni mynd
af litlu dýri á flótta undan ófreskju. Dag einn tekur telpan skæri, klippir litla
dýrið út og bjargar því þar með. Stjúpinn verður ofsareiður og misþyrmir
bæði móður og dóttur. Telpan fer með myndina sína afsíðis og sér þá að litla
dýrið er enn jafn hrætt, enn á flótta, ófreskjan er ennþá til.
Sagan virðist fljótt á litið einföld að gerð og auðskilin. Hvorugt reynist
rétt. Ahrifin af sögunni eru sterkur óhugnaður sem er engan veginn auðvelt
að greina. Spennan í textanum og óhugnaðurinn sem hann vekur getur
gagnsefjað lesandann þannig að hann mislesi og misskilji eða hafni sögunni.
Eitt af varnarviðbrögðum lesanda getur svosem líka verið að vopnast
fræðikenningum til að halda textanum frá sér. Samt ætla ég að byrja á að
gera grein fyrir þeim fræðikenningum sem ég hef til hliðsjónar við lestur
sögunnar, en ég ætla ekki að vopnast þeim og ekki að halda sögunni frá mér.
Ég ætla að skoða frásagnarmynstur textans nokkuð nákvæmlega, síðan
verður rætt um persónur sögunnar og samband þeirra og loks um myndir
sögunnar.
II
Sigmund Freud notaði hugtakið „yfirfærslu“ til að lýsa tveimur náskyldum
fyrirbærum sálarlífsins.2 I draumum manna á sér stað yfirfærsla þannig að
reynslan sem býr í dulvitundinni og ómeðvitaðar óskir sprottnar af henni
eru tjáðar í myndum eða atburðum sem fljótt á litið þýða eitthvað allt annað
en þessar óskir. Fánýtir hlutir eða merkingarlitlir atburðir dagsins á undan
fá oft gríðarlegt vægi í draumnum af því að þeim hefur verið léð ný yfirfærð
merking. Sjálfur draumurinn virðist sárasaklaus. Ráðning drauma er, ásamt
frjálsum hugrenningatengslum, annað aðalhjálpartæki sálgreiningarinnar.
I annan stað talaði Freud um yfirfærslu í samskiptum sjúklings og sál-
greinanda. A ákveðnu stigi í sálgreiningunni færir sjúklingurinn tilfinningar
sínar til annarra yfir á sálgreinandann, lætur hann (ómeðvitað) verða fulltrúa
þeirra elskuðu eða hötuðu persóna og ímyndana sem sjúklingurinn á við að
etja. Þetta stig getur verið mjög erfitt af því að sjúklingurinn er í raun að lifa
upp aftur átök bernskunnar og dregur sálgreinandann með sér niður í
djúpin. Freud lagði hins vegar mikla áherslu á jákvætt gildi þess konar
yfirfærslusambands og benti á að oft tækist sjúklingi að vinna úr raunveru-
169