Tímarit Máls og menningar - 01.05.1986, Síða 119

Sannleikurinn og lífið
væri jafn sundurleitt og hundar virðast vera, þá má Guð vita hvaða réttlætis-
hugsjónir hentuðu okkur bezt. En þannig erum við ekki.
III
Nú er bezt að koma sér að efninu: andmælum Eyjólfs Kjalars gegn sann-
mæliskenningunni. Þau eru ári mikil, því ef þau standast hrynur kenningin
gersamlega til grunna.
Andmælin eru tvenn. Hin fyrri eru á þessa leið:
[Það er] ekki trúverðug skoðun að höfuðsynd þess sem kemur í veg fyrir að
barn (eða einhver annar) fái að sýna það sem í því býr sé ósannsögli eða lygi
eða svikmæli við barnið. Eg fæ ekki betur séð en að slík breytni fái alveg
samrýmst fullri sannsögli og fullri vitneskju um verðleika barnsins, bæði þá
sem það nú hefur og hina sem það gæti haft til að bera. Það er að vísu rétt að
flestir og kannski allir sem koma illa fram við aðra eru haldnir einhverjum
blekkingum sem þeir nota til að réttlæta eða afsaka breytni sína. En ranglæti
þeirra og illska felst ekki einkum í sjálfsblekkingunni, heldur í þeirra eigin-
gjörnu hvötum og illu verkum. Nú ber að kannast við að Þorsteinn segir
hvergi í þessum kafla beinlínis að í tilviki sem þessu sé ranglætið fólgið í
ósönnum meiningum hins rangláta manns um hinn sem fyrir því verður eða í
athöfnum sem túlka má sem ósannar yfirlýsingar. En í ljósi þess sem hann
hefur áður sagt um réttlæti sem sannmæli virðist manni þetta vera það sem
hann ætti að segja nú.
Hér sýnist mér Eyjólfur missa marks. Hann gleymir því í bili sem hann
hefur áður lagt mér réttilega í munn með sýnilegri velþóknun: „hvort
maður vinnur réttlátt verk eða ekki ræðst ekki af hvötum manns eða ætlan
fremur en hvort maður segir satt eða ósatt“.
Eyjólfur vill rekja ranglát verk til eigingirni og helberrar illsku. Hann
hefði getað nefnt miklu fleiri illar hvatir til ranglætis, afbrýði og öfund til
dæmis. En helzt hefði hann þurft að nefna líka nokkrar óaðfinnanlegar
hvatir til ranglætis, svo sem góðvild eða vinarhug. Segjum að ég mismuni
vini mínum — til að mynda Eyjólfi sjálfum — af einni saman velvild í hans
garð, og komi því svo fyrir, skulum við segja, að hann fái verðlaun í
kappleik sem annar átti að fá. Hér er ég bersýnilega sekur um ranglæti.
Hvers vegna það? Það er vegna þess, vil ég segja, að með þessu móti segi ég
ósatt um úrslit leiksins. Nú er maður sem meinar barni að njóta sín svolítið
viðsjálli gripur en hinn sem möndlar með verðlaun í leik. Samt fæ ég ekki
betur séð en að hann sitji alveg við sama borð. Kannski er hann nirfill sem
sinnir ekki þörfum barna sinna. Kannski er hann kennari sem situr á
nemanda sínum. Kannski er hann frjálshyggjumaður sem berst gegn jafn-
245