Tímarit Máls og menningar - 01.09.1992, Síða 34

um aldir verið hetjudýrkendur. Það hefur
komið fram í ýmsu en skýrast í bókmennt-
um: eddukvæði, íslendingasögur, fornald-
arsögur, riddarasögur og rímur geta allar
kallast hetjubókmenntir. Upptalningunni er
þó ekki lokið því að í þjóðsögum og munn-
mælum og jafnvel því sem nefna mætti
minningar og frásagnir sjónarvotta, gætir
hvarvetna tilhneigingar til að mikla hug-
dirfð, þrautseigju og afreksverk hvers kon-
ar, og enn taka menn sér orðið hetja í munn
til lofs þegar mikið liggur við.
Því fer fjarri að öll hetjudýrkun sé eins
eða að auðvelt sé að greina hana skýrt frá
annars konar dýrkun eða aðdáun. Þegar
reynt er að átta sig á þessu virðist vænlegast
að líta einkum á þrjá þætti sem í raun eru
oft óaðskiljanlegir í frásögnum af hetjum: í
fyrsta lagi atburðarás hetjusögunnar, í öðru
lagi mikilvægustu eiginleika hetjunnar og í
þriðja lagi það gildismat eða þær hugsjónir
sem ríkja í heimi hetjanna.
Atburðarás fomra hetjusagna er einkum
af tvennu tagi: annars vegar segir frá hetju
sem er frábær að atgervi og hugrekki og
vinnur glæsilega sigra, en verður þó að
lokum að láta lífið, annaðhvort vegna öf-
undar og svika eða annarrar ógæfu. Oft á
slík hetja kost á vali milli þess að lifa áfram
með því að brjóta gegn óskráðum siðaregl-
um og vægja fyrir andstæðingum eða deyja
með sæmd. Sönn hetja velur síðari kostinn.
Hins vegar segir frá hetju sem er afrend að
afli og hræðist ekkert, lendir í margs konar
raunum — oftast í ferðum burt frá heimili
sínu eða landi — en vinnur sér með sigri í
öllum raunum áþreifanleg laun, stundum
konungsríki, stundum brúði — nema hvort-
tveggja sé; slíkri sögu lýkur að jafnaði með
endanlegum sigri og staðfestingu á yfir-
burðum hetjunnar sem getur séð fram á
hamingjuríka ævi; stígandi sögunnar verð-
ur enn skýrari af því að slík hetja virðist oft
óefnileg í æsku: kolbítur.
f síðari flokknum skiptir mestu máli hug-
dirfð, snarræði og kraftar sem duga til sig-
urs í hverri raun, en í þeim fyrri skipta
sómatilfinning og ósveigjanlegur vilja-
styrkur meshi, þótt líkamsstyrkurinn sé
sjálfsagður eiginleiki hetju í hefðbundnum
hetjusögum.
Hreysti, hugrekki, sómatilfinning og
óbugandi skapstyrkur virðast samofin í
órofa heild í elstu hetjusögnum okkar, s.s.
Atlakviðu, Hrólfs sögu kraka, Gísla sögu,
og allt eru það sögur sem enda með ósköp-
um sem kunnugt er. Vel má þó vera að sögur
af sigursælum hetjum séu einnig ævafomar
á manna vömm, en þeim hlotnast öllu
seinna sú viðurkenning sem felst í skrán-
ingu á bókfell. Egils saga er fullsérstæð til
að komast í þann flokk þótt hún eigi ýmis-
legt sameiginlegt þessum frásögnum. Þeg-
ar sögum íjölgar og tímar líða verður ljós
sú sundurgreining sem þegar hefur verið
bent á. Með henni opnast leið til að sértaka
ákveðna eiginleika og tengja þá nýjum að-
stæðum.
Fom hirðkvæði og önnur dróttkvæði um
hernað og vígaferli hafa nokkra sérstöðu
meðal hinna fomu hetjubókmennta. Þar er
að jafnaði ekki sögð saga heldur dvalist við
einstök atvik eða aðstæður í lífi hetju. Þar
er mikil áhersla lögð á vígaferlin sjálf, og
slík kvæði em einatt full af óhugnanlegum
myndum af vígvelli. Menn em fyrirvara-
laust lofaðir fyrir manndráp, og til algerra
undantekninga heyrir að nokkur samúð sjá-
ist með fómarlömbum. Svipaður andi er í
ýmsum fomaldarsögum og síðan rímum.
Líkamshreystin einber er einnig dýrkuð í
þjóðsögum af kraftakörlum og reyndar
32
TMM 1992:3