Tímarit Máls og menningar - 01.09.1992, Blaðsíða 38

skipa siglíngu á ári, gaf niðjunum þessa
gjöf í vegamesti á hinni þúngu braut: fom-
sögumar með minmngum sínum um hetjur
og örlög bókfestar á sjálfu móðurmáli
skáldskaparins. A þessari gjöf nærðist
þjóðin. Þessi gjöf var fjöregg hennar, líf
hennar í dauðanum. Trúin á hetjuna sem
bregður sér hvorki við sár né bana og kann
ekki að láta yfirbugast, þessi manndómstrú
var okkar líf . . . Hetjuskáldskapur þrett-
ándu aldar varð uppistaða þjóðarsálarinnar.
Á þeim tímum sem niðurlægíng okkar var
dýpst kendi fomsagan að við værum hetjur
og kynbornir menn. Fornsagan var okkar
óvinnanlega borg, og það er hennar verk að
við emm sjálfstæð þjóð í dag (65-66).
Freistandi er að spyija hvort eitthvað af
þessu jákvæða viðhorfi leynist — þrátt fyrir
allt — milli lína í Sjálfstæðu fólki eða
Gerplu.
V
Lesendur Sjálfstœðs fólks hafa löngum litið
söguhetjuna, Bjart í Sumarhúsum, ólíkum
augum. Til munu þeir sem hafa látið íroníu
undirtitilsins fram hjá sér fara og lesið sög-
una sem lofgjörð um viljafestu Bjarts og
harðfylgi í baráttunni fyrir sjálfstæði, þrátt
fyrir mjög eindregnar vísbendingar af hálfu
sögumanns um að barátta hans sé háð á
röngum forsendum. Enn aðrir hafa sem
kunnugt er einblínt á hið neikvæða og
hlægilega við Bjart og talið að hann og
lúsug tík hans séu níðstöng reist íslenskum
bændum. Útlendur stúdent, sem ekki þurfti
að hafa áhyggjur af orðstír íslenskra bænda
í veröldinni, sagði við mig eftir lestur sög-
unnar að honum fyndist Bjartur vera „lítill
Hitler“. Þeim lesanda varð starsýnna á
harðstjóm Bjarts á heimili sínu en flestum
íslenskum lesendum.
Ef við tökum undirtitil Sjálfstœðs fólks
nógu alvarlega til að spyrja hvers konar
hetjusaga sé þar á ferð, er ljóst að hún
tilheyrir fyrri flokknum sem ég gat um,
segir frá manni sem þrátt fyrir mikla krafta
og sterkan vilja bíður ósigur: að vísu er
hann ekki drepinn, enda stríðið sem hann
heyr ekki af því tagi þar sem sverðum er
beitt eða byssum, en hann tapar sjálfstæð-
inu, sem hann hefur barist fyrir, þegar hann
missir jörðina. Hetjulundin, íhefðbundnum
skilningi, kemur fram í því að hann lætur
ekki bugast heldur byijar baslið af nýju. Allt
bendir til að sú lota muni fara á sömu leið
eða verr en hin fyrri. Út frá þessu er Bjartur
tragísk hetja. En ef við lítum á hvemig
honum er lýst og berum saman við fomar
bækur er hann meira í ætt við hina kómísku
hetju sem sigrar í hverri raun og deyr úr elli.
Bjartur er fremur ófríður eins og algengt er
um slíkar hetjur, skáldmæltur og orðhepp-
inn. Reyndar em mörg dæmi þess að illa
fari fyrir mönnum sem eru honum líkir að
þessu leyti, og mætti nefna Skarphéðin og
Gretti Ásmundarson.
Málið vandast þegar kemur að þeim
hetjuhugsjónum sem felast í sögunni af
Bjarti og gefa lífi hans merkingu. Sá munur
sem þá kemur í ljós milli fomsögu og skáld-
sögu er í rauninni kennimark nútímaskáld-
sögu gagnvart frásagnarlist miðalda:
skáldsagan felur í sér margræðni og íroníu
sem risrir svo djúpt að nær að kjama heims-
myndarinnar. Bjartur lifir í sjálfsblekkingu,
og hetjuskapur hans í baráttunni fyrir sjálf-
stæði er því marklaus, hann er alltaf að sá í
akur óvinar síns: hann fórnar öllu án þess
að vinna nokkuð, frelsi hans er þrældómur.
Hetjusaga Bjarts er þó ekki eina sagan sem
af honum er sögð í Sjálfstœðufólki. Þar er
líka fjallað um baráttu mannlegra tilfinn-
36
TMM 1992:3