Tímarit Máls og menningar - 01.09.1992, Blaðsíða 75

vill elstu íslendingasögunum og því er vel
hugsanlegt að fomaldarsögumar hafi kom-
ið fram heldur fyrr en íslendingasögur.
Hvemig má þá skýra tilurð fomaldar-
sagna? Ef til vill er það hægt ef við leitumst
við að skoða hana í ljósi menningar- og
bókmenntasögu. Fornaldarsögur Norður-
landa em það form skáldskapar í óbundnu
máli sem kemur fram á íslandi um svipað
leyti — en þó heldur seinna — og fram
komu sunnar í Evrópu bókmenntir á þjóð-
tungum, skáldaðar frásagnir sem samdar
vom við hirðir veraldlegra höfðingja. Um
miðja tólfta öld verður mikil bylting í evr-
ópskum bókmenntum með tilkomu þessara
sagna og munum við síðar sjá hverjar sögu-
legar rætur hennar em, en áður en við kom-
um að þeim er vert að fjalla örlítið um
innihald þeirra.
Eins og fomaldarsögur Norðurlanda, er
sögusvið þessara sagna fjarlægt höfundum
þeirra frá tólftu og þrettándu öldum jafnt í
tíma sem rúmi. Þær hafa gjaman verið
flokkaðar eftir sögusviðinu og er talað um
þrenns konar efnivið: söguefni frá Róm, þar
sem höfundar vinna úr gömlum kvæðum
frá tímum Rómverja og Grikkja, söguefni
frá Bretagne, þar sem unnið er úr keltnesk-
um sögnum og loks söguefni frá Frakklandi
sem segir frá afrekum Karlamagnúsar keis-
ara og kappa hans sem uppi vom á áttundu
og níundu öld.
Það mætti hugsa sér að fomaldarsögur
Norðurlanda séu afrakstur sjálfstæðrar en
skyldrar þróunar hér á landi, þ.e. að á sama
hátt og til verða í kringum erlenda höfð-
ingja veraldlegar skáldbókmenntir þar sem
moðað er úr áðumefndu efni, þá verða til á
íslandi skáldbókmenntir þar sem unnið er
úr öðm efni sem er álíka fjarlægt höfundum
í tíma og rúmi en samt sem áður tengt
uppmna þeirra. Efnið er reyndar af marg-
breytilegum toga og úr ýmsum áttum en
hægt er að tengja það með einum eða öðmm
hætti við Norðurlönd.
Þessi þróun hefst heldur seinna hér á landi
en sunnar í Evrópu, ef gert er ráð fyrir að
ritun elstu fomaldarsagna hafi hafist á
fyrstu áratugum 13. aldar, þar sem verald-
legar skáldbókmenntir koma fram í Frakk-
landi og Englandi um miðbik tólftu aldar.
Bilið minnkar þó þegar haft er í huga að
þessar bókmenntir em í bundnu máli á
tólftu öld en em síðan gjaman umskrifaðar
í óbundnu máli frá og með aldamótunum
1200. f eddukvæðum gætir nefnilega vissr-
ar þróunar í átt að rómönsunni á tólftu öld.“
Gæti sú þróun verið fyrsti vísirinn að því
sem síðar átti eftir að verða að fomaldar-
sögum.
Bókmenntaþróunin í Evrópu á sér ákveð-
ið menningarsögulegt samhengi, sem teng-
ist því að hlutverk og mikilvægi aðalsins er
að breytast. Með aukinni hagsæld á elleftu
og tólftu öld verður aðalsstéttin fjölmennari
og greinir sig meira frá almenningi. Það
sem áður vom vopnaðir stórbændur breyt-
ist í lágaðal sem tileinkar sér ákveðna
sjálfsmynd eða sjálfsvitund sem verður að
nokkurs konar menningarlegri fyrirmynd
sem breiðir sig frá Frakklandi um alla Evr-
ópu. Þessi menningarlega fyrirmynd er ná-
tengd hirðmenningunni sem blómstrar í
■7
álfunni um þetta leyti.
Frá bókmenntasögulegu sjónarmiði er
þessi þróun einkum merkileg vegna þess að
leikmenn, þ.e. veraldlegir höfðingjar, fara
nú að beita menningarformum kirkjunnar,
sérstaklega ritlistinni, í eigin þágu. Til
verða ættartölur, sagnfræðirit og veraldleg-
ar skáldsögur sem endurspegla leit hins
nýja aðals, þ.e. riddarastéttarinnar, að
TMM 1992:3
73