Tímarit Máls og menningar - 01.03.1994, Síða 62

að orðræða trúarinnar og orðræða ástarinnar séu þær orðræður sem best
greinast meðal radda þessa fjölradda skáldverks. í textanum rekumst við
aftur og aftur á þetta tvennt — eða íjarveru þess — og á einhvern hátt er
þetta tvennt nátengt og samofið. Karlhetjurnar tvær, Leopold Bloom og
Stephen Dedalus, þjást báðir vegna ástleysis og trúleysis. Þeir finna báðir fyrir
tómi í tilveru sinni sem þeir reyna af nokkurri örvæntingu að fylla — eða
bara fela. Það er þetta tóm sem orsakar þá óhamingju, einsemd, firringu og
einangrun sem þeir upplifa báðir.
Ég tel að rekja megi saman þræði ástarinnar og trúarinnar (og þá jafnfr amt
ástleysis og trúleysis) í þessum texta. Samanburður á þessu tvennu má teljast
leiðarminni í verkinu. Einna auðveldast er að greina þetta í orðræðu og
hugsunum Stephens, en einnig er þetta til staðar í orðum og athöfnum
Blooms. Gott einstakt dæmi um þetta er að finna í 13. kafla þar sem hliðstæða
er dregin upp á milli unglingsstúlkunnar Gerty MacDowell og jómfrú Maríu
guðsmóður. Það dæmi sýnir einnig „gróteska“ hlið slíks samanburðar því í
kaflanum er því lýst þegar Bloom fróar sér á meðan hann glápir á Gerty á
ströndinni.
II
Fræðimenn vilja rekja slíkan samanburð ástar og trúar til „dauða Guðs“ í
hinum vestræna heimi. í bókinni Ástarsögur fjallar Júlía Kristeva um slíkan
samanburð trúar og ástar í vestrænu samfélagi. Hún rannsakar heim-
spekitexta, bókmenntir og orðræðu geðsjúkra og dregur af þeim rannsókn-
um sínum ályktanir um að hinn vestræni maður hafi snúið sér að ástinni
þegar trúin brást.4 Kristeva segir þetta vera meginástæðu óhamingju nútíma-
mannsins og einsemdar hans. Guð brást og ástin hefur líka brugðist nútíma-
manninum. Hann hefur reynt að trúa á hana — gera hana að trúarbrögðum
— gert til hennar yfirnáttúrulegar kröfur. En jafnframt hefur firring nútíma-
mannsins leitt til þess að hann á í erfiðleikum með að gefa sig á vald
tilfinningum sínum, gefast annarri persónu. Hann þjáist af ástleysi. Hann
þjáist vegna þess að hann getur ekki yfirstigið sjálf sitt og sjálfselsku. Goðsag-
an um Narcissus liggur sem rauður þráður gegnum bók Kristevu. Það er
mikil ógæfa fólgin í því að geta aðeins elskað sjálfan sig. Nútímamaðurinn
þjáist líka vegna þess að hann vill gera hinn elskaða / hina elskuðu að viðfangi
sem hann getur dáð og dýrkað, líkt og áður var hægt að dá og dýrka Guð.
Slíkum kröfum rísa fáar mannlegar verur undir og því næst ekki samband
sem hægt er að byggja á. Fólk fær ekki ástarþörfinni fullnægt, ekki frekar en
trúarþörfinni. Tómið sem myndast vegna skorts á ást og trú í lífi nútíma-
mannsins lýsir sér í djúpri einmanakennd, þunglyndi, eirðarleysi og framar
52
TMM 1994:1