Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2012, Side 75

útfararsiði á síðustu öldum. Í grein
Ágústs Ó. Georgssonar sem birtist í
Bautasteini árið 2006 er fjallað stuttlega
um viðfangsefni nánast allra þessara
heimilda. Í ofantöldum ritum er samt
sjaldan fjallað um börn sérstaklega
heldur er þar að finna almennar
upplýsingar um útfarir, greftrunarsiði
og dauðann.
Lagaumhverfið
Áður en lengra er haldið er gagnlegt að
skoða hugarheim kaþólska miðalda-
samfélagsins, sérstaklega varðandi
dauða og greftrun. Alla umfjöllun um
málefni tengd lífi einstaklinga á
miðöldum er hægt tengja við kristna
heimsmynd þessa tíma. Það eru
sérstaklega þrjár grunnhugmyndir sem
vert er að skoða nánar í samhengi
greinarinnar. Í fyrsta lagi var kjarninn í
kristnu minni sá, að hinir látnu héldu
áfram tilveru sinni eftir að hafa
yfirgefið líkamann. Gjarnan var talið að
þeir færu á einhverskonar millistig og
biðu upprisu Krists þar og hreinsunar-
eldurinn styrkti tengslin milli hinna
lifandi og látnu. Annað atriðið var
grundvallað á hugmyndunum um
hreinsunareldinn. Talið var að bænir
hinna lifandi gætu minnkað þjáningar
hinna látnu og gert dvölina fram að
dómsdegi bærilegri. Þriðja hugmyndin
á rætur sínar að rekja til síðasta
dómsdags og því að efnislegt framhald
væri nauðsyn fyrir upprisu líkamans.
Allir þessir þættir höfðu mikil áhrif á
efnislegan undirbúning lífsins og
grafarinnar (Gilchrist og Sloane 2005,
bls. 6).
Í Kristinna laga þætti Grágásar er
fjallað um skírn, útfarir og skyldur
almennings í þeim efnum. Þar kemur
fram að grafa eigi lík í þeirri
grafarkirkju sem næst er. Fram undir
lok 12. aldar var þó að líkindum ekki
regluleg sóknarskipting né hægt að
binda gröft við ákveðnar kirkjur að mati
Hjalta Hugasonar (2000, bls. 341-342).
Hann telur jafnframt að vegna þeirrar
óreiðu sem ríkti þá í þessum málum
hafi að öllum líkindum verið grafið við
allar kirkjur hvort sem þær voru
bænhús, hálfkirkjur eða sóknarkirkjur.
Kirkjueigendur eða prestar áttu að ráða
hvar innan kirkjugarðs gröf væri tekin
og máttu eigendurnir einungis ráðstafa
plássinu næst kirkjunni. Greiða átti fast
verð fyrir leg í garði sama hvar það var
staðsett, þrátt fyrir að ákveðnar
hugmyndir virðast hafa verið uppi um
hvar væri æskilegast að vera grafinn.6
Best var að liggja fast upp við kirkjuna
en mesta helgin hvíldi yfir legstæði
innan kirkjunnar (Grágás 1992, bls. 5-
7, Hjalti Hugason, 2000, bls. 340-343).
Þeir sem frömdu sjálfsmorð án iðrunar
fyrir dauðann, voru útlagar eða í banni
biskups og fengu ekki leg í kirkjugarði.
Þá varð að grafa utan örskotshelgi frá
túngarði (Grágás 1992, bls. 9-10). Án
skírnar áttu einstaklingar heldur ekki
leg í kirkjugarði né vísan stað á
himnum. Í Kristinna laga þætti er þó
öllum börnum tryggður aðgangur að
skírn, sama hvort þau voru heilbrigð
eða með alvarlega fæðingargalla, en
íslensk lög greina sig að þessu leyti frá
öðrum norrænum kristnilögum frá fyrri
hluta 12. aldar. Í þeim voru ákvæði um __________
74
Þegar á unga aldri lifi ég enn
6Ákvæðið hér sýnir
að skil hafa
mögulega verið í
lífshlaupi barna við
tanntöku: „Tólf
álnum skal kaupa
leg undir mann
nema að barn sé
tannlaust, og skal þá
kaupa sex
álnum“ (Grágás
1992, bls. 7).
útburð vanskapaðra barna en í íslensku
lögunum kemur fram að innan fimm
daga átti að vera búið að skíra barn af
presti og helst í kirkju, burtséð frá
heilbrigði (Hjalti Hugason 2000, bls.
335-336).
Skírnin markaði inngöngu barna inn
í kristilegt samfélag og var mikilvægt
sakramenti kirkjunnar. Með skírn var
fólk hreinsað af erfðasyndinni og hlið
himna opnað. Nýfædd börn voru
ofurseld erfðasyndinni og því varð að
skíra þau sem fyrst svo að þau steyptust
ekki í eilífa glötun. Skírnin varð líklega
strax við upphaf kristni á Íslandi
mikilvæg athöfn m.a. vegna þess að hún
var nýlunda, sambærileg athöfn átti sér
ekki neina beina hliðstæðu í norrænum
átrúnaði (Hjalti Hugason 2000, bls. 335
-336). Börn þurftu ekki að vera komin í
heiminn til að hljóta skírn, ef einhver
útlimur þess kominn í ljós var vatni
ausið yfir hann og taldist barnið þá skírt
(Gunnar F. Guðmundsson 2000, bls.
269-270).
Almennt voru börn fermd við 6-12
ára aldur á kaþólskum tíma og töldust
þá fullgildir þegnar í kristnu samfélagi.
Talið er að reynt hafi verið að ferma
börn eftir hentugleika, venjulega þegar
biskup var í visitasíuferð í héraði, m.a.
vegna þess að ferðir biskupa voru
strjálar. Ef svo var má gera ráð fyrir að
börn hafi verið á ýmsum aldri þegar
fermingin fór fram. Börn urðu þó að
vera fermd áður en þau gengu fyrst til
altaris tólf ára gömul en tíu ára gömul
máttu þau þó ganga til altaris undir
sérstökum kringumstæðum (Sigurður
Líndal 1974, bls. 281; Gunnar F.
Guðmundsson 2000, bls. 273-274).
Með Kristnirétti Árna Þorlákssonar
(2005, bls. 156) varð smávægileg
breyting á útfararreglunum. Þar kom
inn tilskipun um að þau börn sem dóu
óskírð skyldi grafa utan garðs en ekki
fjarri vígðum stöðum.
Íslenskir greftrunarsiðir
Á miðöldum tengdust margvíslegar
trúarhugmyndir og venjur dauðanum en
ekki hefur mikið af heimildum
varðveist um notkun þeirra (Hjalti
Hugason 2000, bls. 335-336). Vitað er
að kaþólsk greftrun tók langan tíma.
Jarðaförin fór venjulega fram á öðrum
eða þriðja degi eftir andlát og hófst með
sálumessu. Að lokum var líkið síðan
borið út í kirkjugarð og annað hvort
sveipað blæju eða sett í kistu (Gunnar
F. Guðmundsson 2000, bls. 274-278;
Loftur Guttormsson 2000, bls. 251).
Margt í útfararsiðum þessa tímabils
sýnir einnig hvernig reynt var að losa
sálina frá jarðvist. Áhrifin koma m.a.
fram í því hvenær líkið skyldi jarðsett
miðað við andlát, hvenær skyldi færa
það til kirkjugarðs og í greftruninni
sjálfri (Loftur Guttormsson 2000, bls.
262).
Almennt er talið að umbúnaður
grafa hafi farið eftir efnahag og
virðingu hins látna og hans nánustu,
enda þótt það hafi ekki verið rannsakað
til hlítar (Loftur Guttormsson 2000, bls.
264). Kjellström et al. (2005, bls. 95)
telja að kristnir greftrunarsiðir hafi
verið frekar einsleitir en þó hafi
ákveðnir þættir verið mismunandi eftir __________
75
Ragnheiður Gló Gylfadóttir