Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2012, Side 92

körlum. Í útgáfu Kumla og haugfjár frá
2000 er vitnað í skýrslu Kristjáns og
segir hann:
Allir þessir hlutir virðast vera
gagnslaust dót, sem týnt hefur verið
saman af sérvisku, hjátrú eða hnýsni, og
gera menn slíkt eða álíka enn þann dag
í dag. Helst mætti ætla af smáhlutum
þessum, að hinn heygði hafi verið kona
(Kristján Eldjárn 2000, bls. 75).
Smáhlutirnir sem vísað er til eru ýmsir
steinar, ógreinanlegir járngripir og
kuðungur. Enginn þessara gripa bendir
á neinn hátt til þess að Kristján sé að
draga þessa niðurstöðu út frá tengingu
kvenna við heimilisstörf eða hefð-
bundin kvennastörf, að því undan-
skildu að einn steinninn sem fannst var
„líkur örlitlum kljásteini“. Konum eru
eignaðir eiginleikar sem eru óhagnýtir
og öðru því sem fellur utan
„venjulegrar“ hegðunar.
Eðlishyggja hefur verið umdeild
innan femínisma og verið notuð innan
hans jafnt með og á móti jafnréttis-
baráttunni. Gagnrýni femínista á
eðlishyggju hefur m.a. falist í því að
innan hennar séu hugtökin „karl“ og
„kona“ skilgreind á mjög afmarkað hátt
og þau gerð að föstum stærðum sem séu
„ekki nægilega næm fyrir sögu- og
menningarlegum breytingum“ (Sigríður
Þorgeirsdóttir 2001, bls. 81-82). Einnig
telja femínískir gagnrýnendur eðlis-
hyggju að kyn og kyngervi búi ekki yfir
einhverjum innri sannleika á þann hátt
sem kemur fram í kenningum
eðlishyggjusinna. Sigríður segir að
samkvæmt Foucault sé ekki hægt að
finna upphaf eða innri sannleika
hugtakanna „karls“ og „konu“ - aðeins
sé hægt að reyna að rekja þróunarsögu
þeirra frá regluboðandi orðræðu
yfirvaldsins (Sigríður Þorgeirsdóttir
2001, bls. 83-84).

Kynjafræði innan fornleifafræðinnar
Samtímis því að önnur bylgja
femínismans gekk yfir samfélög
Vesturlanda upp úr miðri síðustu öld,
urðu miklar breytingar innan fornleifa-
fræðinnar. Þá hélt innreið sína hin
svokallaða Nýja fornleifafræði og í
framhaldi af henni ferlihyggja5 sem olli
straumhvörfum innan fræðigreinarinnar
(Gilchrist 1999, bls. 27). Innan hennar
var háleitum markmiðum um aukin
vísindaleika og hlutlægni í faginu
haldið á lofti en viðleitni til að draga úr
karllægni í faginu var aftur á móti lítil
og kenningar femínisma um kyngervi
voru að vissu marki litnar hornauga af
ferlihyggjusinnum (Gilchrist 1999, bls.
26).

Kynjafornleifafræði
Vakning á femínisma innan fornleifa-
fræði er hægt að rekja aftur til loka 7.
áratugarins, en fyrstu rannsóknirnar
fjölluðu aðallega um pólitík og stöðu
kvenna innan starfstéttarinnar, auk
nokkurra greina sem vöktu athygli á
hve ríkjandi karlar voru í túlkunum á
fortíðinni samanborið við konur. Sem
dæmi um ein af fyrstu viðbrögðum við
karllægni innan fornleifafræðinnar, má
nefna útgáfu greinasafnsins Woman The
__________
92
Undir mold og steinum...
4Athyglisverð
umfjöllun um þetta
má sjá í
doktorsritgerð
Sigríðar
Matthíasdóttur í
kaflanum
„Kvenréttindabarátta,
kvenhlutverk og
kveneðli“ (Sigríður
Matthíasdóttir 2004,
bls. 230-241).
5 Hér verður stuðst
við þýðinguna
ferlihyggja á enska
heitinu processualism
og síðferlihyggju á
postprocessualism.
Gatherer en það var gefið út til
mótvægis við ráðstefnuna Man The
Hunter sem haldin í Bandaríkjunum
árið 1966 (Arwill-Nordbladh 2001, bls.
44, Steinunn Kristjánsdóttir, 2006, bls.
12). Þema þessara fyrstu greina og
áherslna var að auka sýnileika kvenna
innan fornleifafræðinnar (Sørensen
2000, bls. 17).
Það var svo ekki fyrr en undir lok 8.
áratugarins og í byrjun þess 9. að
gagnrýnisraddir urðu sífellt háværari á
ríkjandi karllægni innan fagsins og
ákall um að breyting yrði þar á kom
fram. Eitt þekktasta dæmið frá þeim
tíma er ráðstefna K.A.N. (Kvinner i
arkeologi i Norge) í Noregi sem var
haldin 1979 undir titlinum „Were they
all men? An Examination of Sex Roles
in Prehistoric Society’’ og hún er fyrsta
ráðstefnan innan fornleifafræðinnar þar
sem umræðuefnið var karllægni túlkana
innan fræðigreinarinnar (Arwil-
Nordbladh 2001, bls. 55).
Þrátt fyrir að hugtakið kyngervi hafi
verið þekkt um nokkra hríð innan
fornleifafræði, þá er það sögulega séð
talið hafa komið fyrst inn í fagið þegar
grein Conkey og Spector „Archaeology
and the study of gender“ kom út árið
1984 í bókinni Advances in
Archaeological Method and Theory, 7.
Sú grein er talin lykilverk í
kynjafornleifafræði sökum þess að þar
verður aðgreiningin á kyni og kyngervi
fyrst hluti af rannsóknarefni fornleifa-
fræðinga. Greinin er talin hafa markað
bæði upphaf þess að kyngervi varð hluti
af tungutaki fornleifafræðinnar og
kynjafornleifafræði sem undirgreinar í
fræðigreininni (Sørensen 2000, bls. 18).
Ekki er alltaf ljóst hver mörkin eru á
milli femínískar fornleifafræði annars
vegar og kynjafornleifafræði hins vegar.
Það er hins vegar þó nokkur munur á
nálgunum þeirra. Það má rökstyðja með
því að vísa til útskýringar Ians Hodders
á muninum þar á milli. Hann segir að
þær rannsóknir sem falli undir
femíníska fornleifafræði séu með skýr
pólítísk markmið um að eyða út
karllægum hugsunarhætti í fornleifa-
fræðinni og þá „einkum hinni vestrænu
hugmynd um verkaskiptingu kynjanna
sem kemur fram í líkaninu „karl:
veiðimaður / kona: safnari“ (Hodder
2004, bls. 206). Kynjafornleifafræði
hins vegar segir hann hafa fjallað um og
þróað kenningar varðandi mótun
kyngerva og hlutverkaskipan þeirra á
milli og hvernig samfélagslegar
breytingar hafi haft áhrif á þetta ferli
(Hodder 2004, bls. 206).
Markmið kynjafornleifafræðinnar er
m.a. að losna undan hefðbundnum
flokkunum á því sem er karlkyns og
kvenkyns, þar sem hlutir og
einstaklingar er skilgreindir út frá annað
hvort/eða reglum. Gilchrist segir að
þegar alhæft sé um kyn sem tvær
andstæður, kvenkyns og karlkyns geti
margir, m.a. þverkynja (e. transgender)
6 einstaklingar, fallið utan þeirrar
flokkunar og þannig utan seilingar
fornleifarannsóknar (Gilchrist 1997,
bls. 6). Í stuttu máli er því hægt að segja
__________
93
Sandra Sif Einarsdóttir
6 Þverkynjaður
einstaklingur er sá
sem breytist,
tímabundið eða
varanlega, algjörlega
eða að hluta til, úr
einu kyngervi til
annars (Weglian
2001, bls. 137)
(Þýðing: höf.). A
transgendered indi-
vidual is one who
changes, whether
temporarily or per-
manently, complete-
ly or partially, from
one gender category
to another (Weglian
2001, bls. 137).