Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2012, Qupperneq 103

fornleifafræðilegt rit undir yfirskriftinni
„kynjafornleifafræði“ á Íslandi, en það
var fyrsta hefti Ólafíu, rits
Fornleifafræðingafélags Íslands. Þar
birtist m.a. þýdd grein eftir kynja-
fornleifafræðinginn Robertu Gilchrist,
auk greina eftir nema í fornleifafræði
við Háskóla Íslands úr áföngunum
Kynjafornleifafræði á BA-stigi og
Félagsleg fornleifafræði á MA-stigi
(Steinunn Kristjánsdóttir 2006, bls. 9-
10). Ritið var einmitt nefnt Ólafía til
heiðurs fyrrnefndri Ólafíu Einarsdóttur.
Sagnfræðingurinn Davíð Ólafsson
segir í grein sinni, „Milli vonar og
ótta“, að íslenskir sagnfræðingar hafi
fylgst með „framgangi póst-
módernismans úr þægilegri fjarlægð líkt
og hverri annarri fuglaflensu sem geisar
fjarri Íslandsströndum“ (Davíð
Ólafsson 2006, bls. 261). Í raun á þessi
samlíking einnig vel við um íslenska
fornleifafræði og kynjafræði. Tilkoma
hugtaksins kyngervi og mikilvægi slíkra
rannsókna er vafalítið umdeilt í
fornleifafræði á Íslandi. Erfitt er að
fullyrða um slíkt þar sem nánast engin
umræða hefur átt sér stað fyrr en mjög
nýlega.
Þróun bæði kynjafornleifafræðinnar
og femínískrar fornleifafræði hefur
verið samhliða þróun kennilegrar
fornleifafræði og er órjúfanlegur hluti
hennar. Þó svo að upphaf kynja-
fornleifafræði sé að hluta til að finna í
femínisma, þá er stærsti áhrifaþátturinn
á hana sú kennilega þróun sem átti sér
stað innan fornleifafræðinnar. Því hefur
stöðnun íslenskrar fornleifafræði haft
það með sér í för að endurskoðun á
orðfæri og eldri efnivið bíður enn og
vandinn vex á meðan ekki er ráðist í
verkið. Þrátt fyrir að kennileg
fornleifafræði hafi haft mikil áhrif á
þróun kynjafornleifafræði, þá er
mótunin líka gagnkvæm. Ian Hodder
telur að eitt merkasta framlag til
fræðilegrar umræðu innan síð-
ferlihyggjunnar sé komið frá
kynjafornleifafræði og femínískri
fornleifafræði (Hodder 2004, bls. 206).
Það eru einmitt kennilegar byltingar
sem hafa valdið hvað mestum
straumhvörfum í fornleifafræði, miklu
fremur en ákveðnir staðir sem hafa
verið rannsakaðir eða gripir sem hafa
fundist.
Þetta er því tvíeggjað sverð –
kynjafornleifafræði hefur ekki náð að
þróast sökum kennilegrar fátæktar í
fræðigreininni hérlendis. Sá kennilegi
grunnur sem náð hefur fótfestu á Íslandi
eftir 1990, hefur vantað kynjafræði og
femínískar nálganir. Ástæðan fyrir
stöðu kynjafornleifafræðinnar á Íslandi
eða þeirri staðreynd að hún er varla til
sem fag, virðist aðallega felast í fæð
fræðimanna í fornleifafræði og um-
hverfi hennar hérlendis. Fámennið hefur
stýrt bæði fjölda rannsókna og umfangi
efniviðarins þannig að úr minna er að
moða en ella.

__________
102
Undir mold og steinum...
Um orðræðu á Íslandi um
fornleifafræði
Áðurnefnd fæð fornleifafræðinga á
Íslandi og styrkur Kristjáns Eldjárns
sökum þeirrar fæðar, auk stöðu hans
sem þjóðminjavarðar og forseta hefur
líklega haft mikil áhrif á gildi verka
hans í hugum Íslendinga. Þegar texti
eftir Kristján er skoðaður sést hvernig
hann hefur með þeim frásagnarhætti og
þeim stíl sem hann beitti mótað
hugmyndir landsmanna um eigin fortíð.
Eins og getið hefur verið hér áður þá
hefur orðræða yfirvaldsins mikið um
þetta að segja. Vald Kristjáns gerði
orðræðumótun hans áhrifamikla en hver
hún var verður nú skoðað nánar.
Áhrif Kristjáns á orðræðu Íslendinga
Eitt af nýrri dæmum um mótun orðræðu
nútímans á eigin fortíð er sú umræða
sem spratt upp með hugmyndinni um að
reisa sjö metra háa eftirmynd
Kaldárhöfðasverðsins á Melatorgi í
tilefni af enduropnun Þjóðminjasafnsins
árið 2004. Kumlið á Kaldárhöfða í
Grímsnesi fannst árið 1937 og í því
líkamsleifar fullorðins einstaklings og
tennur barns. Beinaleifar þess fullorðna
hafa líklegast ekki verið í nægilega
góðu ástandi til þess að hægt væri að
greina aldur og kyn, því þess er ekki
getið. Í umfjölluninni í Gengið á reka
segir Kristján að jarðvegurinn á
fundarstaðnum hafi ekki verið „hollur
beinum“ og því lítið eftir af þeim
(Kristján Eldjárn 1948, bls. 31).
Kristján fjallar um sverðið í Gengið á
reka, þar sem hann segir:
Kaldárhöfðasverðið er „valskt sverð“,
rænt, keypt eða þegið að gjöf í
Frakklandi suður, en engum getum
verður að því leitt, eftir hvaða
krókaleiðum það hefur hingað borizt.
Það er þó eitt, sem bendir til, að
Kaldárhöfðamaður hafi verið í víking
og komist yfir báða hina frankversku
gripi samtímis. En þetta sannar ekkert
um þjóðerni hans, þó það gefi
vísbendingar um ferðir hans.
Frankversk sverð voru mjög algeng
með Norðmönnum, og í stuttu máli sagt
er allt, sem til þess bendir, að
Kaldárhöfðamaðurinn sé Norðmaður
hreinræktaður (Kristján Eldjárn 1948,
bls. 37).
Þarna er gefið til kynna að á Íslandi
hafi verið, ekki bara bændur að hokra,
heldur einnig sannir víkingar og
Norðmenn. Þetta verður augljósara eftir
því sem líður á kaflann þar sem
Kristján gefur sér það að þessi
einstaklingur sem grafinn var á
Kaldárhöfða hafi stundað hermennsku.
Önglarnir sem með honum voru grafnir
valda þó Kristjáni nokkrum
vandræðum. Um þá segir hann:
Hermaður víkingaaldarinnar varð að
vísu að dorga silung hérna megin til að
afla sér viðurværis, en varla hefur hann
hugsað til að vinna leiðinleg hversdags-
störf í hinu lífinu. (Silungadráp var ekki
talið til íþrótta á þessum tíma).
Himnaríkishugsjón hans hefur verið
eins og allra annarra, að þurfa ekki að
gera neitt, sem var honum um geð í
lífinu, heldur það eitt, sem hann taldi til
lystisemda. Silungadorg og önnur
__________
103
Sandra Sif Einarsdóttir