Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2012, Side 110

hafi í upphafi verið andsvar þeirra
fræðimanna sem aðhylltust femínisma
við umræðu sem spratt fram í byrjun 8.
áratugarins og leitaðist við að skilja
streitu og spennu svokallaðra „nútíma
karla“. Þessir fræðimenn bentu m.a. á
að öll þessi skrif um „nútíma karla“
fjölluðu þó ekki á nokkurn hátt um alla
þá sem undirokaðir voru af ríkjandi
stöðu „nútíma karla“ (Coltrane
1994:41).
Tim Carrigan, Robert Connell, og
Jim Lee fundu upp nýyrðið „hegemonic
masculinity“ til að skilgreina hvaða
gerðir karlmennsku eða þættir hennar
festa í sessi karllæg gildi og feðraveldi
(1987, bls. 92). Nýyrðið hefur verið
þýtt á íslensku sem viðteknar
hugmyndir um karlmennsku (Ingólfur
Á. Jóhannesson 2004, bls. 60). Til
grundvallar kenningunni liggur að
ákveðnir þættir eða áveðnar gerðir
karlmennsku verði oftar en ekki að
staðalímyndum valds, þeir þættir sem
taldir voru upp áðan samkvæmt
orðabókarskilgreiningunni; hreysti,
dugnaður og hugrekki. Þó undirokaðir
hópar, t.d. konur eða karlar sem
uppfylla ekki kröfur staðal-
ímyndarinnar, geti komist til valda er
það einungis tímabundið nema að þessir
hópar séu tilbúnir til að fallast á og
leika samkvæmt hinum viðteknu
hugmyndum um karlmennsku (Ingólfur
Á. Jóhannesson 2004, bls. 60).
Þrátt fyrir gagnrýnisraddir frá
femínískum og prófemínískum1 fræðum
lifðu „nútíma karlafræðin“ áfram góðu
lífi. Þessi hópur var hins vegar ekki eins
áberandi í pólitískri umræðu og umróti
9. áratugarins og hélt sig að mestu leyti
utan fræðilegrar háskólaumræðu. Þessi
hópur var þó ekki einsleitur og
samanstóð m.a. af því sem kalla mætti
hina goðsagnakenndu karlahreyfingu
sem lagði líffræðilegt kyn til
grundvallar öllum hugsanlegum mun
sem væri á milli karla og kvenna. Bókin
Iron John eftir Robert Bly lýsir megin
inntaki þessarar stefnu vel þar sem segir
m.a.: „Allir nútímamenn hafa, í
afkimum sálarinnar, stóra og
forneskjulega veru sem er þakin hári
allt niður á fætur“ (2001, bls. 6, þýð.
höfundar). Skrif þessa hóps um karla og
karlmennsku taka oftar en ekki á sig
ansi rómantíska og fjarstæðukennda
mynd sem endar í einskonar
sjálfshjálparbók um hvernig karlmenn
eigi að fara að því að ná sambandi við
hina grófu, óheftu og árásargjörnu innri
karlmennsku.
Victor Seidler (1989) reyndi að brúa
bilið á milli þessara tveggja hópa með
rannsóknum og skrifum sem blönduðu
annars vegar saman kenningum í
félagsfræði og hins vegar hans eigin
reynsluheimi. Seidler (1989, bls. 29)
reyndi m.a. að skoða á gagnrýninn hátt
hvers vegna nútíma karlar virtust vera
svo uppteknir af því að sanna
karlmennsku sína en hann benti á að
þegar öllu væri á botninn hvolft snerist
sú barátta um sanna skilyrta
gagnkynhneigð. Þrátt fyrir góða við-
leitni Seilders litu margir af hinum
prófemínísku fræðimönnum svo á að ef
fjallað yrði um karla á annan hátt en til
__________
110
1Þegar karlar hófu
að temja sér
orðræðu
femínismans og
skrifa í anda hans
kölluðu þeir sig og
aðferðir sínar
prófemínískar, því
samkvæmt
skilgreiningu á
femínisma geta
karlar aldrei verið
femínistar. Í seinni
tíma orðræðu hefur
hugtakið
prófemínistar verið
notað af þeim sem
ekki eru yfirlýstir
femínistar en skrifa
í anda stefnunnar.
Að opna öskju Pandóru
að benda á ráðandi stöðu þeirra myndi
það duga til lítils annars en að festa í
sessi valdastöðu þeirra (Coltrane 1994,
bls. 55). Því mætti skilja sem svo að í
árdaga þessarar orðræðu hafi litlu verið
áorkað en grunnurinn var þó lagður að
þeim hugmyndum að ekki sé til ein
gerð karlmennsku heldur að þær séu
margar og að karlmennsku megi
skilgreina sem eitthvað sem aðgreini
bæði konur frá körlum og karla frá
öðrum körlum, hugmyndum sem
einkennt hafa orðræðuna allar götur
síðan.
Félagsfræðingurinn Stephen M.
Whitehead hefur greint þrjár bylgjur
orðræðu innan karlafræðanna rétt eins
og talað er um hinar þrjár bylgjur
femínismans (Whitehead 2002).
Bylgjur karlafræðanna eru ekki samtíða
bylgjum femínismans en fylgja
áherslum þeirra að einhverju leyti.
Fyrsta bylgjan einkenndist af umfjöllun
sem benti á og skilgreindi vandamál
sem fylgdu þeim gerðum karlmennsku
sem nutu forréttinda, þ.e. hinum
viðteknu viðhorfum um karlmennsku
(Whitehead 2002, bls. 42). Önnur
bylgjan, samkvæmt skilgreiningu
Whitehead, einkenndist af umfjöllun
fræðimanna eins og Carrigan, Connell
og Lee (1987) og seinni skrifum
Connell (1995). Gagnrýnin snerist um
að í orðræðunni um karlmennsku hafði
sambandi viðtekinna hugmynda um
karlmennsku annars vegar og valdi hins
vegar ekki verið gert nægjanlega hátt
undir höfði. Önnur bylgja karla-
fræðanna fékkst því aðallega við að
benda á ráðandi stöðu viðtekinna
hugmynda um karlmennsku og hvernig
hægt væri að brjóta feðraveldið á bak
aftur.
Það sem sameinar þessar tvær fyrstu
bylgjur karlafræðanna er að þær ganga
út frá því að orðræðan fjalli um tvo vel
afmarkaða pólitíska hópa; karla og
konur. Því má segja að þessar tvær
fyrstu bylgjur karlaorðræðunnar byggi á
þrástefinu um að kyngervi sé félagsleg
birtingarmynd hins líffræðilega mótaða
kyns (Whitehead 2002, bls. 8). Segja
má að ákveðin togstreyta hafa ríkt innan
seinni bylgju karlafræða um hvernig
skilgreina ætti samspil líffræðilegs kyns
og félagslegs kyngervis. Ekki var hægt
að sjá karla og konur sem algerlega
mótuð af líffræðilegum þáttum en
sökum hinnar skýrt mörkuðu pólitísku
afstöðu var ekki heldur hægt að
afbyggja hugtökin karlar og konur frá
líffræðilegum grunni þeirra, því það
myndi um leið kollvarpa þeirri
hugmynd að karlar væru áþreifanlegur
pólitískur hópur með tiltekin völd
(Whitehead 2002, bls. 8). Af þessu
leiddi að sumir fræðimenn innan
karlafræðanna gengu svo langt að hafna
því að ræða sérstaklega um
karlmennsku og kvenleika heldur
aðeins um áþreifanlegar pólitískar
afleiðingar þeirra (Clatterbaugh 1998;
Stoltenberg 2000).
Segja má að einmitt þetta atriði skilji
á milli annarrar bylgju karlafræðanna
og hinnar þriðju (Whitehead 2002, bls.
100). Hin þriðja bylgja karlafræða, sem
segja má að enn sé ríkjandi, einkennist
af sterkum áhrifum frá póst-
strúktúralisma og póstmódernisma. __________
111
Sindri Ellertsson Csillag