Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2012, Side 155

kumlsins, eða skilaboðin sem það
efnisgerir (e. materialize), stafar ekki af
einangruðum þáttum þess heldur
segulmagni líkama-hluta-dýrs og
þeirrar einingar sem þau efnisgera.
Eins og komið hefur fram eru hlutir
af ýmsu tagi, en gjarnan vopn, áberandi
í mörgum sagnanna, og suma þeirra má
jafnvel skilgreina sem persónur –
nafngreindar og nafntogaðar – og
örlagavalda í framvindu sagna, líkt og
halda mætti fram um atgeir Gunnars. Í
mörgum tilfellum eru þessir gripir
einnig nátengdir eigendum sínum, m.a.
með því að þeir eru sagðir búa yfir
eiginleikum eigenda sinna eða jafnvel
innihalda þá á vissan hátt (Gurevich,
1992, 180), og höfðu þar af leiðandi
persónuleika.
Að tala um hluti sem persónur eða
hluta af einstaklingum er vandkvæðum
bundið. Í huga okkar nútímamanna býr
djúpstæður ótti við að tengjast
efnislegum hlutum of nánum böndum –
sem telst bæði yfirborðskennd og
blætisfull hegðun sem stríðir gegn
röklegri skynsemi. Það er álitið
skammarleg smán að vera
tilfinningalega tengdur „dauðum“
hlutum, ekki síst vegna þess að slík
hegðun ánafnar hlutum sumum þeim
eiginleikum sem við viljum heldur
halda fyrir okkur, mannverurnar, einar.
Okkur hættir til að líta svo á, eins og
Daniel Miller hefur bent á (1987, 11) að
samband manna og hluta sé ekki annað
en blæti, eða á annan hátt rangt og
óekta, og því eigum við að einbeita
okkur að „raunverulegum félags-
tengslum og alvöru fólki“. Þetta viðhorf
hefur verið nært og viðhaldið af nútíma
samfélags- og heimspekikenningum þar
sem tækniþróun, fjöldaframleiðsla, og
aukin neysla hafa orðið að hold-
gervingum firringarinnar sem einkennir
nútímalegt líferni okkar (Olsen, 2003,
94). Einkennandi fyrir samfélagssýn
slíkra kenninga er áherslan á hina
afstæðu, óáþreifanlegu frumkrafta sem
búa að baki og viðhalda hugmyndum
okkar og samfélagsgerð. Efnis-
menningin eða efnisheimurinn er í slíkri
samfélagssýn ekki álitinn mikilvægur
eða merkingarbær í sjálfum sér heldur
er hann varla annað en leiksvið þar sem
afstæðum hugmyndum okkar er varpað
fram. Undir áhrifum þessa hefur
fornleifafræði dauða og greftrunar, og
efnismenning kumla og grafa, á
undanförnum áratugum gjarnan verið
skilgreind sem birtingarform slíkra
samfélagsstrúktúra – einskonar táknræn
afurð afstæðra hugmynda um t.d. vald,
samfélagsstöðu eða kyngervi.
Ef fyrst og fremst er litið á haugfé
sem tákn (e. symbol) byggir mikilvægi
þess í kumlinu og greftrunarathöfninni
á því að það hlutgerir það sem efnislega
er ekki til staðar – þ.e. haugféð er
birtingarform eða staðgengill afstæðra,
loftkenndra fyrirbæra en er í sjálfu sér
meira eða minna merkingarlaust
umfram þetta. Ég tel að í tilfelli
íslenskra kumla og haugfjár sé þetta
alltof þröng og takmarkandi afstaða.
Það sem mætir manni í opinni gröf er
ekki afstæð, óáþreifanleg hugmynd
heldur mengi ólíkra efnislegra þátta,
manna, hluta og dýra, sem tvinnaðir eru
saman á flókinn og illskiljanlegan hátt. __________
154
Fé og frændur í eina gröf
Þetta þýðir alls ekki að haugfé, eða
aðrir gripir, geti ekki verið tákn eða
búið yfir táknrænum mætti, heldur
undirstrikar það fremur að efnislegir
eiginleikar þeirra sem og nálægð þeirra
við hinn greftraða geti verið jafn
mikilvægir þættir við túlkun efni-
viðarins.
Í þjóðfræðirannsóknum sínum á
meðal Kodi fólksins í austanverðri
Indónesíu varð Janet Hoskins (1998)
einmitt vör við það hve náin tengsl voru
oft á milli manna og þeirra hluta sem
þeir umgangast í daglegu lífi. Í starfi
sínu við að skrá ævisögur viðmælenda
sinna varð henni það smám saman ljóst
að sögur þeirra var ekki hægt að
skrásetja án þess að tvinna þær saman
við sögur þeirra hversdagslegu hluta
sem þeir umgengust og beittu á degi
hverjum. Með því að vera órjúfanlega
tengdir daglegum athöfnum manna urðu
hversdagslegir hlutir tæki til sjálf-
skoðunar og vitundarsköpunar. Eins-
konar minningaskrín (e. memory box)
sem viðhéldu liðnum augnablikum og
minningum, um leið og þeir gátu
endurheimt þessar minningar með
ásjónu sinni, áferð, lykt og notkun
(Hoskins, 1998, 2-5). Slíkur hlutur var
því ekki aðeins myndlíking eða
táknmynd sjálfsins heldur, eins og
Hoskins kemst að orði
„...a pivot for reflexivity and
introspection, a tool of
autobiographical self-discovery, a way
of knowing oneself through
things“ (Hoskins 1998, bls. 198).
Með gagnvirkum tengslum sínum við
mennina verða hlutir hins vegar ekki
aðeins mikilvægir í eða fyrir sögur
fólks, heldur bæta þeir stöðugt við sínar
eigin sögur, sína eigin ævisögu
(Kopytoff, 1986). Merking hlutar eða
ímynd er af þessum sökum ekki bein
afleiðing þess að hluturinn teljist t.d.
einstakur, sjaldgæfur eða nytsamlegur,
heldur er hún leidd af sögu hans (og
þeim tengslum sem hún ber með sér) og
því samhengi sem hann tilheyrir nú (sjá
Kopytoff 1986; Thomas 1996, 155). Að
túlka gildi hluta t.d. með vísan í
efnahagslega þætti eingöngu er því í
raun ákveðin gengisfelling sem snið-
gengur mikilvægi þeirra tengsla sem
hluturinn hefur myndað á lífsskeiði
sínu. Í mörgum tilfellum felst gildi
hlutar í efnislegum eiginleikum hans –
þ.e. að hann er til staðar og er
sýnilegur, t.d. í opinni gröf – og enn
fremur að hann mun halda áfram að
vera, sem efnisleg minning um
einstakling, atburð, tengls, eða annað.
Að líta á hluti sem „tímahylki“ (e. time
capsule) sem endurspegla augnablik í
fortíðinni er því alls ekki það sama og
að skilja hvað þeir eru eða merkja.
Stundarveruleiki (e. temporality) þeirra
eru mun flóknari en svo og útiloka að
unnt sé að líta á þá sem spegilmyndir
(horfinna) einstakra augnablika, en
krefjast þess í staðinn að við einbeitum
okkur að þeim tengslanetum (e.
network) sem þeir mynda og eru um
leið sjálfir myndaðir úr.
__________
155
Þóra Pétursdóttir