Læknablaðið - 01.12.2015, Blaðsíða 46

602 LÆKNAblaðið 2015/101
U M F J Ö L L U N O G G R E I N A R
Á þessu ári 2015, þegar við fögnum 100 ára
kosningarétti kvenna, má minnast þess að
80 ár eru frá merkilegri lagasetningu um
fóstureyðingar1,2 og 40 ár frá framsýnum
og um margt vel sömdum lögum um
sama efni sem enn eru í gildi.3 „Lög um
leiðbeiningar fyrir konur um varnir gegn
því að verða barnshafandi og um fóstur-
eyðingar,“ voru sett á Alþingi árið 1935
og samþykkt af Kristjáni tíunda, konungi
Íslands og Danmerkur. Vilmundur Jóns-
son landlæknir samdi frumvarpið og
lögin mættu tiltölulega lítilli andstöðu í
meðförum þingsins.3,4 Ísland var þar með
fyrst landa í Vestur-Evrópu til að setja
lög sem leyfðu fóstureyðingar. Fyrir 1935
voru engar heimildir til að framkvæma
slíka aðgerð og í hegningarlögum frá 1869
var lagt algjört bann við fóstureyðingu
að viðlögðum þungum refsingum.4 Samt
framkvæmdu læknar á Íslandi fóstur-
eyðingar áður en ný lög tóku gildi 1935
og aldrei reyndi á refsiákvæðin. Fóstur-
eyðingar fóru aðallega fram á Skt. Jósefs-
spítala Landakoti, Skt. Jósefsspítala í
Hafnarfirði og Sólheimum í Reykjavík.
Gert var útskaf frá legi af ótilgreindum
ástæðum, en stundum var þess getið að
um fóstureyðingu væri að ræða. Í heil-
brigðisskýrslum frá 1932 er getið um 91
fóstureyðingu en landlæknir taldi að tals-
verður fjöldi aðgerðanna væri dulinn í
skýrslunum og einnig að óviss fjöldi færi
fram á stofum utan sjúkrahúsa.4 Lögin frá
1935 voru þannig aðlögun að aðstæðum
sem þegar voru til staðar. Þau voru merki-
leg vegna þess nýmælis að þar var heim-
ilað að taka tillit til félagslegra aðstæðna
konunnar auk læknisfræðilegra ástæðna.
Minniháttar breyting, meðal annars með
viðbót um heimild til fóstureyðingar eftir
nauðgun, var gerð 1938. Hins vegar voru
þetta ekki fyrstu lög í heiminum sem
heimiluðu fóstureyðingar, þau lög voru
sett í Sovétríkjunum um 1920.
Fyrstu árin eftir setningu fyrri laganna
mun fóstureyðingum sennilega hafa
fækkað eitthvað, enda var þar kveðið
nokkuð fast á um að aðgerð mætti ekki
fara fram á félagslegum forsendum ein-
göngu og að læknum væri skylt að veita
konum leiðbeiningar um getnaðarvarnir.
Talið er að nokkur fjöldi kvenna sem átti
þess kost hafi leitað til útlanda til að fá
fóstureyðingu framkvæmda þegar slíkar
ferðir urðu gerlegar upp úr miðri 20. öld.
Skráðum aðgerðum fjölgaði samt í takt við
breytta tíma, úr að meðaltali 77 á ári 1961-
1965 í yfir 200 á ári 1971-1975.4,5 Meginhluti
aðgerðanna var eingöngu af félagslegum
ástæðum, en læknar urðu samt að til-
greina sjúkdóm hjá konu sem ástæðu
aðgerðar: oftast var notuð sjúkdómsgrein-
ingin depressio mentis reactiva. Hér var því
verið að hagræða málum til hagsbóta fyrir
konuna. Nauðsynlegt varð að breyta lög-
unum og fylgja fordæmi annarra Norður-
landa á árunum upp úr 1970 og koma á
rýmri löggjöf sem tók til félagslegra þátta
sem gildri ástæðu fyrir fóstureyðingu.
Þannig urðu til núgildandi lög nr. 25 frá
1975, „Lög um ráðgjöf og fræðslu varðandi
kynlíf og barneignir og um fóstureyðingar
og ófrjósemisaðgerðir“, framsýn lög á
þeim tíma, sem byggðu að nokkru á gamla
grunninum eins og sést á framsetningu
og orðalagi þeirra. Lögin voru í þremur
hlutum. Fyrsti hluti þeirrra var um ráðgjöf
og fræðslu, sá næsti um fóstureyðingar
og sá síðasti um ófrjósemiaðgerðir. Var
fyrsta hluta laganna fyrst og fremst ætlað
að stuðla að kynheilbrigði fólks og koma
í veg fyrir ótímabærar þunganir með því
að hafa kynfræðslu í skólum landsins
og veita ráðgjafarþjónustu um kynlíf og
barneignir á heilbrigðisstofnunum.6 Með
lögunum var sú breyting gerð að fleiri
starfsstéttir fengu það hlutverk að veita
fræðslu um getnaðarvarnir og aðra þætti
kynheilbrigðis.
Skiptar skoðanir komu fram í umræðu
um lagafrumvarpið, á Alþingi og utan
þess, og ekki voru allir sáttir við þá niður-
stöðu sem varð, það er að segja að konan
þyrfti samþykki tveggja fagmanna til að fá
aðgerð framkvæmda. Nokkrir þingmenn
vildu virða sjálfræði konunnar, að fóstur-
eyðingu mætti gera að hennar ósk upp
að 12 vikum og að hún stæði ein að um-
sókninni.7 Í lögunum frá 1935 var ákvæði
um greinargerð sem undirrituð skyldi af
tveimur læknum áður en aðgerð mætti
fara fram. Þetta ákvæði var látið haldast
með þeirri breytingu í nýju lögunum að
annar samþykkjandi mátti að vera félags-
ráðgjafi þegar um félagslegar ástæður var
að ræða.2,4 Ákvæði um getnaðarvarna-
fræðslu voru enn höfð í nýju lögunum til
að auðvelda samþykkt þeirra.
Um 1975-lögin varð breið samfélagssátt
sem síðan hefur ríkt, þó tilraunir til að
þrengja þau hafi nokkrum sinnum verið
gerðar. „Fóstureyðing“ er því miður mjög
gildishlaðið orð. „Þungunarrof“ lýsir betur
því sem hér er af nauðsyn gert. Flestir eru
sammála um að löggjöf sem þessi verndar
heilsu og jafnvel líf kvenna.8 Dauði
tengdur ólöglegum fóstureyðingum er
enn raunverulegur þar sem þungunarrof
Þungunarrof á Íslandi í 80 ár.
Góð reynsla en er þörf á að breyta?
Jens a.
Guðmundsson
dósent/læknir,
kvenna- og barnasviði
Landspítala og
læknadeild Háskóla
Íslands
Ósk
ingvarsdóttir
læknir, þróunarsviði
Heilsugæslu
höfuðborgarsvæðisins
Reynir Tómas
Geirsson
prófessor/læknir,
kvenna- og barnasviði
Landspítala og
læknadeild Háskóla
Íslands
Sóley S.
bender
prófessor,
hjúkrunarfræðideild
Háskóla Íslands