Uppeldi og menntun - 01.07.2015, Síða 61

UPPELDI OG MENNTUN/ICELANDIC JOURNAL OF EDUCATION 24(2) 2015 61
ÓLAFUR PÁLL JÓNSSON
meðal íslenskra heimspekinga, allt frá Guðmundi Finnbogasyni (1994) til Páls Skúla-
sonar (1987a, 2014) og Kristjáns Kristjánssonar (1992, 2007). Allir þeir sem hér hafa verið
nefndir telja að ræktun mennskunnar feli í sér meira en það eitt að öðlast þekkingu,
þeir hafa einnig lagt áherslu á það að ræktun siðferðilegra og sálrænna dygða geri ráð
fyrir félagslegum viðhorfum og tengslum. Hugmyndin um að þroska mennskuna,
að verða meira maður eins og Páll Skúlason orðar það á einum stað (1987b, bls. 305),
er samofin hugmyndinni um að vera borgari, þ.e. að lifa sem frjáls og sjálfráða ein-
staklingur í samfélagi jafningja.
Fyrsti kaflinn í bók Nussbaum um ræktun mennskunnar ber yfirskriftina
Sókratísk sjálfsskoðun. Í upphafi kaflans dregur Nussbaum upp andstæðu hinnar
gömlu menntunar, sem byggðist á hefðarhyggju, og nýrrar menntunar sem Sókrates
var tákngervingur fyrir og einkenndist af gagnrýni og þrotlausum spurningum. Eitt
af því sem einkenndi hina sókratísku menntun, og gerði hana frábrugðna þeirri hefð-
bundnu, var ákveðin afstaða til valds. Nussbaum orðar þetta þannig á ensku: „[It]
recognizes no authority but that of reason“ (Nussbaum, 1998, bls. 15). Það er ekki
alveg ljóst hvernig ætti að þýða þessa setningu yfir á íslensku. Hvað á Nussbaum við
með orðunum „authority“ og „reason“? Við getum auðvitað sett í staðinn orð eins
og „yfirvald“ og „skynsemi“, en getur verið að Sókrates hafi ekki kannast við annað
yfirvald en skynsemina? Ef svo hefði verið, þá hefði hann naumast hlítt órökvísum
dómi um að hann sjálfur skyldi tekinn af lífi. En hann virðist einmitt hafa kannast við
að honum bæri að hlýða lögunum og hlíta niðurstöðu dómsins um að hann skyldi
tekinn af lífi vegna þess að dómurinn var valdboð löglegs yfirvalds. Þessi niðurstaða
Sókratesar var vissulega í samræmi við kennivald skynseminnar, eins og annað sem
hann tók sér fyrir hendur. Rökin sem leiddu að þessari niðurstöðu, eins og þeim er
lýst í Krítoni (Platón, 1990a), voru þau að það væri óskynsamlegt fyrir Sókrates að gera
undantekningu fyrir sjálfan sig með því að víkja sér undan dómi löglegs yfirvalds.
Það virðist því ekki rétt að þýða enska orðið „authority“ hér sem yfirvald. Það
gengur ekki upp ef við lítum á sögu Sókratesar sjálfs og svo virðist það næsta aug-
ljóst að í mannlegu samfélagi beri fólki að kannast við yfirvald, jafnvel þótt það gangi
stundum fram án skynsemi. Þetta á við hvort sem um er að ræða lýðræði eða einveldi
eða eitthvað þar á milli, og hvort sem samfélagið er heilt þjóðfélag eða lítið samfélag
í skóla.
Enska orðið „authority“ er líka notað í samsetningum eins og „he is the authority
on that matter“ þegar vísað er til þess að einhver sé sérfræðingur á tilteknu sviði. Hér
er spurningin ekki um yfirvald heldur um það hver sé þess umkominn að meta gildi
þekkingar og leggja til viðmið um rétt og rangt, eða öllu heldur viðmið um trúverðug-
leika eða áreiðanleika. Það vald sem hér er um að ræða mætti því kalla kennivald og
hugmynd Sókratesar mætti þá orða svo að eina kennivaldið sem maður skyldi kann-
ast við sé kennivald skynseminnar. Á sínum tíma reis Sókrates upp gegn þrenns konar
kennivaldi. Í fyrsta lagi var það hefðin, í öðru lagi karlar sem voru taldir búa yfir þekkingu
á tilteknu sviði, og í þriðja lagi sófistarnir sem voru kennarar en gagnrýndir af Sókratesi
m.a. fyrir að leita eftir sannfæringu frekar en að leita sannleika, og þar með að taka
mælskulistina fram yfir rökræðuna (Platón, 1993).