Uppeldi og menntun - 01.07.2015, Side 63

UPPELDI OG MENNTUN/ICELANDIC JOURNAL OF EDUCATION 24(2) 2015 63
ÓLAFUR PÁLL JÓNSSON
Upplýsing er lausn mannsins úr viðjum þess ósjálfræðis sem hann á sjálfur sök á.
Ósjálfræði er vanhæfni mannsins til að nota eigið rökvit án handleiðslu annarra.
Maðurinn á sjálfur sök á þessu ósjálfræði þegar orsökin er ekki skortur á hyggjuviti
heldur vöntun á einurð og hugrekki til að nota hyggjuvit sitt án handleiðslu annarra
... (Kant, 1993, bls. 379)
Kant lýsir síðan orsökum þess að fólk skorti upplýsingu í þessum skilningi.
Leti og ragmennska eru orsakir þess að svo stór hluti mannkyns er enn fús að ala
allan sinn aldur í ósjálfræði þrátt fyrir að náttúran hafi fyrir löngu leyst mennina
undan framandi handleiðslu. ... Jafnframt eru þetta orsakir þess hve öðrum reynist
hægt um vik að gerast forráðamenn meðbræðra sinna. Það er svo þægilegt að vera
ósjálfráða. (Kant, 1993, bls. 379)
Litlu síðar segir Kant svo:
Þeir forráðamenn sem allranáðarsamlegast hafa tekið að sér yfirumsjón með stórum
hluta mannkyns ... sjá til þess að skrefið til sjálfræðis er ekki eingöngu álitið erfitt,
heldur líka stórhættulegt. (Kant, 1993, bls. 379)
Það hafði orðið Sókratesi að falli liðlega 2000 árum áður að efast um kennivald for-
ráðamanna fólksins. Sókrates var enginn uppreisnarmaður í venjulegum skilningi
þess orðs, hann einfaldlega vildi ekki samþykkja að nokkur manneskja væri þess um-
komin að hafa vit fyrir öðrum í krafti stöðu, hefðar, metorða eða máttar. Í krafti þessar-
ar sannfæringar slæptist hann um götur Aþenu og spurði fólk spurninga. Liðlega 2000
árum síðar tók Kant upp þráðinn undir merkjum upplýsingarinnar. Samkvæmt grein-
ingu Kants stafar skortur á upplýsingu ekki af þekkingarskorti heldur af siðferðis-
brestum – hér kemur til skortur á einurð og hugrekki. Og þótt Páll Skúlason orði
hlutina með öðrum hætti í gagnrýni sinni á skólakerfið, þá má skilja hann svo að
meginvandi skólakerfisins sé að það miðist við fræðslumarkmið, það að nemendur
láti sannfærast um viðteknar og viðurkenndar staðreyndir, en vanræki um leið hin
eiginlegu menntunarmarkmið sem eru siðferðilegs eðlis og varða getu fólks til að vera
gagnrýnið á eigin stöðu, viðhorf og þekkingu (Páll Skúlason, 1987a; sjá einnig Ólaf Pál
Jónsson, 2011, bls. 135–139).
IV BRODDFLUGAN SÓKRATES
Í Málsvörn Sókratesar, þar sem hann ber af sér þær sakargiftir að hafa spillt æskunni,
leggur Platon honum eftirfarandi orð í munn:
Þér munuð ekki fljótlega fá mann í minn stað, ef þér látið taka mig af lífi, því að ég
er blátt áfram, þótt skringilega kunni að þykja til orða tekið, settur á borgina eins og
broddfluga á stóran og kyngóðan hest, sem er í latara lagi sakir stærðar sinnar og þarf
því eitthvað til þess að pipra sig upp. (Platon, 1990b, 30, bls. 54)
Hér líkir Sókrates sér við broddflugu sem piprar upp hest sem nennir ekki að hreyfa
sig. Nussbaum segir að flest það fólk sem varð á vegi Sókratesar hafi skort frumkvæði