Dagblaðið Vísir - DV - 18.06.2010, Blaðsíða 25

Árni Tryggvason
hlaut heiðursverðlaunin á Grímunni á
miðvikudag. Það var tilfinningaþrung-
in stund þegar Árni tók við verðlaun-
unum en hann segist hafa verið
rígmontinn. Árni ætlar á skakið í sumar
líkt og þau fimmtíu á undan.
Leið eins og
tíu ára strák
Ólíkt svartadauða, sem kom til Ís-
lands með Einari Herjólfssyni á því
herrans ári 1402, er erfitt að tíma-
setja nákvæmlega hvenær nýfrjáls-
hyggjan kom til landsins. Heimsókn
höfuðpostulans Miltons Friedman
árið 1984 má telja táknrænt upphaf,
en líklega var hún þó farin að skjóta
rótum talsvert fyrr. Nýfrjálshyggjan
varð fyrst að alþjóðlegu afli í umrót-
inu upp úr 1970, og vafalaust hef-
ur vírusinn borist hingað til lands
í farteski ótal útskriftarnema í hag-
fræði og stjórnmálafræði upp frá
þeim tíma, ekki síst hjá þeim sem
höfðu lært í hinum enskumælandi
heimi. Hún fór þó ekki almennilega
að breiða úr sér hérlendis fyrr en á
seinni hluta 9. áratugarins þegar ís-
lenskur efnahagur lenti í miklum
vandræðum. Sumir höfðu af þessu
áhyggjur, en ekkert mótefni virtist
fáanlegt.
Markaður sem treystir á ríkið
Ein af grunnhugmyndum nýfrjáls-
hyggjunnar var sú að allt eftirlit
og regluverk væri óþarft, þar sem
markaðurinn stillti hagkerfið sjálf-
krafa af. Það var einmitt þetta eft-
irlitsleysi sem síðar reyndist svo
dýrkeypt, en var stefna nýfrjáls-
hyggjumanna frá upphafi.
Segja má að hugmyndin hafi
hrunið með afgerandi hætti haustið
2008 í helsta vígi hennar, Bandaríkj-
unum. George W. Bush, sem oft var
kenndur við nýfrjálshyggjuna, neit-
aði þá að koma Lehman Brothers-
bankanum til bjargar. Hann taldi
að slíkt væri ekki í verkahring ríkis-
ins, samkvæmt kenningunni, og að
markaðurinn ætti að sjá um þetta.
Markaðnum mistókst hins vegar að
stilla sig af, með þeim afleiðingum
að ríkið þurfti á endanum að bjarga
fjölda annarra banka og var kostn-
aðurinn mun meiri en ef það hefði
bjargað Lehman strax í stað þess
að treysta á markaðinn. Það sama
gerðist á Íslandi, markaðurinn stillti
sig ekki af heldur þurfti stórfelld rík-
isafskipti þegar bankarnir hrundu.
Ólíkt því sem gerðist í Bandaríkjun-
um voru peningar hins vegar ekki til
í björgunaraðgerðir, og því varð hér
hrun í stað niðursveiflu.
græðgi byggð á gömlum arfi?
Hvað sem því líður er ljóst að ný-
frjálshyggjan var markaðssett (svo
notuð séu hugtök hennar sjálfrar)
hérlendis með því að vísa í sér-ís-
lenska arfleifð. En á hverju var það
byggt?
Það er ljóst að mikill munur var
á hinum tveimur samfélögum lýð-
veldisins, Íslandi eftirstríðsáranna
og Íslandi góðærisins, og ekki bara á
yfirborðinu. Og samt voru þau bæði
byggð af sömu þjóð. Þróun vel-
ferðarkerfisins um miðbik 20. ald-
ar var einnig talin byggð á góðum
og gömlum íslenskum gildum, rétt
eins og auðsöfnun síðustu áratuga
hennar taldi sig vera. Báðar stefnur
voru innfluttar, og báðar réttlættar
með vísun í íslenskan þjóðarkarakt-
er og fornsögur. Það er því ekki hægt
að fullyrða að önnur hvor þróunin
sé óhjákvæmileg með vísun í eðli
þjóðarinnar. Ekki er heldur hægt
að segja að það hafi verið óslitinn
þráður frá Ingólfi Arnarsyni til Jóns
Ásgeirs Jóhannessonar, þó góðæris-
menn hafi reynt að halda slíku fram
þegar leikar stóðu sem hæst. Ný-
frjálshyggjan var því ekki sjálfgefin,
heldur innflutt hugmyndafræði sem
náði tengingu við sum einkenni
þjóðarsálarinnar á kostnað annarra.
ný þjóð í gömlum klæðum
Líklega er hugmyndin um það að
hér séu allir kóngar (eða að minnsta
kosti komnir af kóngum) ein af
þeim grundvallarhugmyndum sem
íslenska þjóðin byggir á. Þetta rím-
aði við einstaklingshyggju nýfrjáls-
hyggjunnar, en einnig við jafn-
aðarhugmyndir „Gamla-Íslands“
þar sem enginn kóngur var öðrum
fremri. Vandamálið liggur ef til vill í
því að í landi þar sem allir eru kóng-
ar er erfitt að greina að milli hags-
muna einstaklinga og heildarinn-
ar, á milli auðmanna og venjulegs
launafólks. Þetta þurfti ekki endi-
lega að leiða til nýfrjálshyggju, enda
er kóngahugmyndin mun eldri en
nýfrjálshyggjan. En hún gerði henni
auðveldara fyrir.
Ef önnur þjóð hefði fylgt sömu
stefnu hefði niðurstaðan verið sú
sama, enda var það reyndin að all-
ar þjóðir sem fylgdu þessari stefnu
lentu í miklum vanda haustið 2008,
þó hann hafi verið verstur á Íslandi.
Eftir stendur að íslenska þjóðin hef-
ur verið til í rúm 1000 ár án þess að
hafa áður kallað yfir sig álíka efna-
hagshrun. Það sem breyttist og var
forsenda hrunsins var tilkoma hug-
myndafræði nýfrjálshyggjunnar,
hún er sú breyta sem allt annað var
afleiðing af.
Grundvallarvandamálið liggur
því ekki í eðli þjóðarinnar, heldur í
þeirri hugmyndafræði sem hún tók
upp á undanförnum 20-30 árum.
Þetta eru þrátt fyrir allt góðar fréttir,
því auðveldara er að skipta um hug-
myndafræði en þjóð.
Ber íslenska þjóðin ábyrgð?
umræða 18. júní 2010 föstudagur 25
myndin
Hver er maðurinn? „Árni Tryggvason
frá Hrísey.“
Hvað drífur þig áfram? „Það er bara
harkan. Það er ekkert annað. Ég verð
að vera harður við sjálfan mig. Svarti
hundurinn er að stríða mér stundum.
Þunglyndið.“
Hvar ertu uppalinn? „Ég er uppalinn
í Hrísey, reyndar ekki hreinræktaður. Ég
er Árskógsstrendingur frá Víkurbakka í
Árskógshreppi.“
Áhugamál fyrir utan leiklist? „Það er
sjómennska. Ég hef gert út tíu báta alls í
fimmtíu sumur.“
Áttu þér uppáhaldsbók? „Ég er ekki
mikill lestrarhestur. Ég er dálítið fjölþreif-
inn í þessu. Ég hef ekki mjög gaman af
skáldsögum. Það eru frekar þjóðleg efni
og slíkar bókmenntir sem heilla mig en
engin ein sérstaklega.“
Hvert er mesta lostæti sem þú
veist um? „Það er kræklingur frá Hrísey
eða bláskelin eins og hún heitir víst á
íslensku.“
Hvernig leið þér þegar þú tókst við
verðlaununum? „Mér leið eins og tíu
ára strák. Var voðalega montinn þegar
ég var tíu ára og það tók sig upp þarna
aftur. Voðalega montinn með að fá þessa
styttu. Hún er svo falleg og vel gerð.“
stendur eitthvert eitt hlutverk upp
úr? „Já. Estragon í beðið eftir Godot.
Með því hlutverki fannst mér ég vera
orðinn leikari.“
Er eitthvert hlutverk sem þig hefur
alltaf langað til að fara með? „Nei,
get ekki sagt það. Þetta er svo sérkenni-
legt með okkur leikara að hlutverkið sem
maður er að æfa og leika hverju sinni er
það sem skiptir máli.“
Hvað ætlar þú að gera í sumar? „Eftir
að ég útskrifast af deildinni út af barátt-
unni við þann svarta má ég fara ferða
minna. Þá liggur leiðin beint til Hríseyjar
á skakið. Ég keypti nýjan bát fyrir tveimur
árum. Hann gengur 25 mílur og sýpur of
mikla olíu.“
maður dagsins
kjallari
„Hollandi.“
sandor sTEgEMan
29 Ára kENNari í briMbrETTaSkóla
„Hollandi.“
Marion vErgouf
29 Ára ViNNur HJÁ fluGfÉlaGi
„Spáni.“
Milla Ósk MagnúsdÓTTir
20 Ára afGrEiðSludaMa
„alsír.“
Jana MarEn ÓskarsdÓTTir
22 Ára afGrEiðSludaMa
„Spáni.“
ÝMir BJörgvin arTHúrsson
37 Ára EiGaNdi fErðaMaNNabúðar
með hvaða liði heldur þú á hm?
dómstóll götunnar
valur gunnarsson
rithöfundur skrifar
„Segja má að hug-
myndin hafi hrunið
með afgerandi
hætti haustið 2008
í helsta vígi hennar,
Bandaríkjunum.”
Borgarlistamaður reykjavíkur kristbjörg kjeld er nýr borgarlistamaður reykjavíkur, en eitt af fyrstu embættisverkum Jóns Gnarr borgarstjóra var að sæma hana þessari
heiðursnafnbót í Höfða á 17. júní. Jón tók fram að hann væri mjög ánægður með að kristbjörg hefði verið valin. Mynd/rÓBErT rEynisson