Dagblaðið Vísir - DV - 26.04.2013, Blaðsíða 52

52 26.–28. apríl 2013 Helgarblað
m e n n i n g @ d v . i s | d v . i s / m e n n i n g
Vængstýfður engill
H
vað er það sem gerir Engla
alheimsins að því áhrifa­
mikla skáldverki sem það
er? Sagan er lögð í munn
látnum manni sem horfir
um öxl yfir eigið líf, rekur æviferil­
inn frá vöggu til grafar. Hin fjörutíu
ára langa ævi hans er eins sorgleg
og nokkur ævi getur verið, mörkuð
brostnum vonum, glötuðum tæki­
færum, höfnun, útskúfun, einsemd,
óhamingju og að lokum algerri
uppgjöf. Sagan er, eins og við vitum
öll, byggð á örlögum bróður höf­
undar, Pálma Arnar. Hann lést ári
áður en sagan kom fyrst út, eftir
áralanga baráttu við geðveiki.
Þrátt fyrir allt þetta eru Englar
alheimsins alls ekki sorgleg saga.
Öðru nær, hún er full af gleði og
birtu; í raun og veru óður til lífs­
ins sem getur verið svo fyndið og
fagurt, ef við höfum augun opin fyr­
ir því. Í verkinu hljóma margar ólík­
ar raddir og mynda pólýfóníu, sem
nánast leiðir hugann að Shake­
speare; þar er leikið jöfnum hönd­
um á strengi myrkursins og ljóssins,
tregans og glettninnar, tragedíunn­
ar og kómedíunnar. Ósýnilegur
sögumaðurinn, fullur frásagnar­
gleði, lítur yfir svið atburðanna
úr mikilli hæð, en hann getur líka
skotist snöggt niður í mosann, eins
og Kjarval, fundið hin fínlegu blæ­
brigði hlutanna, dregið fram smá­
munina sem geta orðið svo stór­
ir þegar við erum veikust fyrir.
Átakan legir atburðir eru aldrei
sýndir í ofurstærð, húmorinn fær
að slá á allt sem gæti vakið tilfinn­
ingasemi.
Ég hreifst af Englunum þegar
þeir komu út fyrir tuttugu árum.
Ef nokkuð er, hrífst ég enn meir
þegar ég les söguna aftur nú, vit­
andi kannski dulítið meira en þá
um geðsjúkdóma og hlutskipti
geðsjúkra og aðstandenda þeirra.
Mér fannst kvikmynd Friðriks Þórs
ágæt, trú anda sögunnar, en sagan
sjálf finnst mér þó miklu, miklu
betri.
Ósannferðug leikgerð
Um síðustu helgi var ný leikgerð
eftir Englum alheimsins frumsýnd
á stóra sviði Þjóðleikhússins. Höf­
undar hennar eru Símon Birgis­
son og Þorleifur Örn Arnarsson
sem er leikstjóri. Þorleifur Örn hef­
ur gert það gott í Þýskalandi á síð­
ustu árum, þar sem hann er nú
eftir sóttur leikstjóri. Í fyrravor kom
hingað gestaleikur frá Luzern með
áhugaverða útgáfu hans á Pétri
Gaut Ibsens.
Það er ánægjulegt að Þjóðleik­
húsið skuli nú hafa nýtt sér krafta
Þorleifs; það hefði gjarnan mátt
gerast fyrr. En því miður veldur
útkoman vonbrigðum, einkum
leikgerðin og þær áherslur sem
í henni eru lagðar. Sögumanns­
forminu er haldið; aðalpersón­
an, Páll Ólafsson, er inni á sviðinu
allan tímann, talar til áhorfenda af
framsviði og tekur um leið þátt í
sögunni. Þetta eitt skapar hættu á
því að leikurinn tvístrist, leikarinn
nái ekki eðlilegu sambandi við aðra
leikendur og þeir við hann, þar sem
hann þarf sífellt að þeytast á milli
þeirra og áhorfenda. Fyrir þeirri
hættu hefðu menn þurft að vera
vakandi, sem er ekki að sjá að þeir
hafi verið.
Sem fyrr segir er sögumaður
Englanna horfinn yfir í eilífðina
þaðan sem gefur útsýn yfir
lífsvefinn mikla. Í Þjóðleikhúsinu
er ekki annað að sjá og heyra en
sögumaður og aðalpersóna sé enn
mitt á meðal vor. Hann er mjög
hátt stemmdur og órór þegar hann
gengur fram fyrir tjaldið, leikinn af
Atla Rafni Sigurðarsyni, kynnir sig
og tekur til við að leiða okkur inn í
heim sinn. Strax er sleginn einkar
óviðfelldinn tónn, þegar Páll varar
okkur við að hafa uppi of stranga
gagnrýni á sig: það geti orðið til
þess að hann fyrirfari sér! Sjálfs­
víg er nokkuð sem á ekki að hafa í
flimtingum, allra síst í þessu sam­
hengi. Ruddaleg kaldhæðni á sér
enga samsvörun í verki Einars Más
sem fer allan tímann varfærnum
höndum um söguefni sitt.
Sá Páll, sem er hér leiddur fram,
er hins vegar allt í senn: kaldhæð­
inn, beiskur og reiður. Fram að
hléi er engu líkara en hann sé í
einu samfelldu maníukasti. Nú er
fólk í mikilli maníu sjaldan mjög
skemmtilegt kompaní; það er þessi
maður ekki heldur. Það er þó ekki
endilega aðalatriðið. Aðalatriðið er
sú staðreynd, að með þessu móti
hafa þær sveiflur milli heilbrigðis
og sjúkleika, þær andhverfur bjart­
sýni og bölsýni, sem skipta sköp­
um í verkinu, verið þurrkaðar út.
Það hvernig vonin um heilbrigt
og fullnægt líf er sífellt að kvikna á
milli þess sem hin sáru vonbrigði
steypast yfir aftur, í alls kyns mynd­
um; það hvernig allt hið góða og
gleðilega í tilverunni: leikir barn­
æskunnar, ástin stóra á unglings­
árunum og vináttan trausta, hvern­
ig það allt gufar upp og skilur eftir
sig auðn og tóm, þess sér lítinn sem
engan stað hér. Eftir stendur einber
nöturleikinn sem síðan er reynt að
lífga upp á með frekar ódýrum leik­
brellum sem ég ætla að sleppa að
útlista sérstaklega hér.
Út með realismann!
Í leikskránni er langt viðtal við Þor­
leif Örn þar sem hann ræðir list­
ræna mótun sína, viðhorf og nálg­
un. Hann kveðst meðal annars
vera „Konzept“­leikstjóri, eins og
þykir gott hjá þýskum, auk þess
sem hann upplýsir okkur um að
hann hafi aldrei verið snokinn fyrir
raunsæi í leikhúsi. Hann vilji frem­
ur „leik leikhússins með heiminn“,
eins og hann orðar það, svona eins
og Shakespeare hafi haft það.
Já, hver vill ekki Lilju kveðið
hafa? Kæri Þorleifur, ef þú heldur
í alvöru að Shakespeare hafi ekki
verið realisti, þá er ég hræddur um
að þú þurfir að kynna þér hann
svolítið betur. Vissulega fannst
Shakespeare gaman að leika sér
með heiminn og sviðið, ef svo bar
undir; það hvernig mannlegt atferli
og leikur á sviði kallast á var hon­
um sífellt umhugsunarefni. En það
haggar ekki því, að hann er í grund­
vallaratriðum realistískt skáld; að
það er sem realisti sem hann rís
hæst í harmleikjunum og hefur
haft frjóust áhrif. Evrópsk skáld­
saga nítjándu og tuttugustu aldar
er óhugsandi án Shakespeares:
Balzac, Tolstoy, Dostojevský,
Dickens, Zola, Hamsun, Mann
– og auðvitað Halldór Laxness;
þessir risar eru allir gengnir út úr
hans volduga faðmi. Ég ætla ekki
að missa þessa stuttu umsögn út í
vangaveltur um Shakespeare; það
er bara svo óskaplega margt sem á
hans spýtu hangir – jafnvel líka Ein­
ar Már.
Því brýt upp á þessu hér, að ég sé
ekki betur andúð leikstjórans á öllu
sem lyktar af realisma, hafi spillt
þessari sviðstúlkun frá rótum. Ef
Þorleifur Örn getur ekki hugsað sér
að vinna realistískt, þá hefði hann
átt að finna sér verk sem kallar ekki
á realisma – og þá allt annars kon­
ar verk en Engla alheimsins. Í því
er realisminn – vitaskuld í bland
við ljóðrænuna og kómedíuna og
fantasíuna – ein af grunnaðferðum
sagnameistarans: listin að mála
upp trúverðugar myndir af mönn­
um og umhverfi. Persónulýsingar
verksins eru að sönnu frekar laust
teiknaðar, en við lestur þess finnst
manni það engin goðgá; við fáum í
rauninni að vita allt sem við þurfum
að vita um þetta fólk: fjölskylduna,
leikfélagana, vinina, kærustuna og
hennar fólk, starfsliðið á Kleppi,
hina sjúklingana, alla þá sem verða
á vegi Páls og sumir eru á hraðri
leið ofan í sama djúp og hann. Það
er eitt af því góða við kvikmynd
Friðriks Þórs, eins og hún er í minni
minningu, að þar birtist þetta fólk
sem raunverulegar manneskjur,
frábærlega túlkaðar af nokkrum af
okkar bestu leikurum.
Skrípalæti
En hér er annað uppi á teningnum.
Eftir hlé hefst nýr þáttur: Páll er
sloppinn úr maníukastinu og búið
að lyfja hann niður. Hann er orðinn
hluti af samfélaginu á Kleppi og þar
eru sko ýmsir skrýtnir gaurar sem
eiga sviðið góða stund eftir hlé.
Ég hafði sterklega á tilfinningunni
að leikstjóri og leikendur, Jóhann­
es Haukur Jóhannesson, Ólafur
Egill Egilsson og Snorri Engilberts­
son, væru mjög tvístígandi gagn­
vart persónunum, hversu langt þeir
ættu að ganga í að lita þær kómískt
sem þeir sannarlega gerðu. Það var
helst að vottaði fyrir ærlegri taug í
mynd Snorra af Pétri, herbergis­
félaga Páls, þess sem að endingu
gengur í sjóinn. Að öðru leyti vakti
þessi söfnuður lítinn áhuga eða
samúð.
Og þegar Eggert Þorleifsson,
sem leikur yfirlækninn á Kleppi,
fer skyndilega að herma eftir Ólafi
Ragnari í símtali, þá er komið út í
hrein skrípalæti. Kveikjan að því
atriði er frásögn bókarinnar af því
þegar Páll fer að finna forsetann á
Bessastöðum, forseti tekur honum
vel og spjallar við hann góða stund.
Þar er yfir atvikinu hlýlegur blær;
hér er því líkast sem Spaugstofan
sé mætt á svæðið, baðandi stjórn­
laust út öllum öngum. Þetta er lág­
kúra, smekkleysi og lágkúra, ekkert
annað.
Snubbóttur endir
Einn magnaðist þáttur sögunnar
er lýsing hennar á einangrun Páls,
einmanaleik og vanmætti, þegar
nær dregur sögulokum. Gömlu
vinirnir eru horfnir eða dánir; hann
fær ekki lengur að vera á Kleppi,
ráðþrota heilbrigðisþjónusta hefur
ekki önnur úrræði en koma honum
fyrir í öryrkjaíbúð og láta hann sjá
„Þetta er lágkúra,
smekkleysi og lág-
kúra, ekkert annað.
Englar alheimsins
eftir Einar Má Guðmundsson
Leikgerð: Þorleifur Örn Arnarsson og Símon
Birgisson
Leikstjórn: Þorleifur Örn Arnarsson
Leikmynd: Vytautas Narbutas
Búningar: Filippía I. Elísdóttir
Frumsamin tónlist: Hjaltalín
Lýsing: Halldór Örn Óskarsson
Leikrit
Jón Viðar Jónsson
leikminjar@akademia.is
„Alveg hreint
ágætis afþreying“
„Kristján er listamaður sem
þjóðin getur verið stolt af“
Ófeigur snýr aftur
Ágúst Guðmundsson
Blam! Kristján Ingimarsson
og Jesper Pedersen