Dagblaðið Vísir - DV - 28.06.2013, Síða 35

Menning 35Helgarblað 28.–30. júní 2013
„Hatursfullur og umdeildur“
n Ný gögn varpa ljósi á keppni Halldórs og Ernest Hemingways um nóbelsverðlaunin
E
inn af meðlimum nóbels­
verðlaunanefndarinnar í bók­
menntum, Anders Österling,
skirrðist við að veita Halldóri
Laxness stuðning sinn árið
1954 vegna þess hvernig íslenski höf­
undurinn hafði fjallað með háðskum
hætti um Ólaf Haraldsson Noregskon­
ung, sem uppi var á elleftu öld, í bók­
inni Gerplu árið 1952. Í Gerplu stillir
Halldór konunginum upp sem harð­
stjóra og einræðisherra. Halldór Lax­
ness var tilnefndur til bókmennta­
verðlauna Nóbels á hverju ári frá 1948
til 1955 og stóð valið á milli hans og
bandaríska höfundarins Ernest Hem­
ingway árið 1954. Hemingway fékk
verðlaunin árið 1954, þó mjótt hefði
verið á mununum milli hans og Hall­
dórs, en íslenski höfundurinn fékk
þau árið eftir.
Gagnrýni Österlings á Halldór Lax­
ness, og samræður hans og annarra
meðlima nóbelsverðlaunanefndar­
innar um hvor þeirra, Hemingway
eða Laxness, ætti verðlaunin skilið,
kemur fram í áður óbirtum gögn­
um sem er að finna í skjalasafni
sænsku Nóbelsakademíunnar. Um
er að ræða 22 blaðsíður af gögn­
um, meðal annars úttekt eins með­
lima verðlaunanefndarinnar, Per
Hallstroms, á verkum Hemingway,
þrjú bréf frá bandaríska höfundin­
um auk rökstuðnings einstakra dóm­
nefndarmanna fyrir vali sínu á verð­
launahafa þetta ár. Fjallað var um
gögnin í grein Jeffrey Meyers í breska
bókmenntatímaritinu The Times
Literary Supplement þann 10. maí síð­
astliðinn. Í greininni, sem fjallar um
þá ákvörðun nefndarinnar að veita
Hemingway verðlaunin, kemur meðal
annars fram að enginn rithöfundur
hafi fengið eins margar tilnefningar
árið 1954 og Halldór Laxness.
Víðtæk gagnrýni
Gagnrýni Österlings á Halldór út af
umfjöllun hans um Ólaf Haraldsson í
Gerplu var alls ekki aðeins bundin við
hann heldur höfðu margir Íslendingar
einnig gagnrýnt Halldór fyrir umfjöll­
un hans um Ólaf eftir að bókin kom út.
Hannes Hólmsteinn Gissurarson fjall­
ar ágætlega um þessa gagnrýni í síð­
asta bindi sínu um ævi Halldórs Lax­
ness. Ólafur Haraldsson, sem kallaður
var hinn digri, var uppi á árunum 995
til 1030 og sameinaði Noreg eftir að
hafa tekið skírn í Frakklandi. Honum
var steypt af stóli af norskum ættar­
höfðingjum og féll í Stiklastaðaorrustu
þar sem hann reyndi að ná aftur völd­
um. Einungis tveimur árum síðar var
Ólafur gerður að dýrlingi og var æ síð­
an kallaður Ólafur helgi og var í háveg­
um hafður á Norðurlöndum.
Íslenskir bókmenntamenn áttuðu
sig strax á því við útgáfu Gerplu að
meðferð Halldórs á Ólafi helga gæti
komið sér illa fyrir hann. Hannes
Hólmsteinn vísar til dæmis til orða
Kristjáns Albertssonar sem sagði um
áhrif Gerplu á Íslendinga: „Enda kom
sú saga, þótt skrifuð væri af magnaðri
snilld, óþyrmilega við tilfinningar Ís­
lendinga, og þá víst ekki síður Norð­
manna, sem gert hafa Ólaf helga að
sínum verndardýrlingi.“
Tónskáldið Jón Leifs, bókmennta­
páfinn og sendiherrann Sigurður
Nordal og útgefandi Halldórs, Ragn­
ar í Smára, voru einnig gagnrýnir á
Gerplu, líkt og lesa má um hjá Hann­
esi. Sagði Nordal meðal annars að
Halldór sýndi „helgidómum annarra
manna virðingarleysi“ og einnig: „Að
hugsa sér að skrifa svona bók um Ólaf
helga, þetta er þjóðardýrlingur Norð­
manna.“ Tónninn í orðum Österlings
hafði því heyrst áður.
„Hræddur við að misbjóða“
Þó það kunni að hljóma einkenni­
lega árið 2013 þá virtist það hafa
mikil áhrif á lesendur skáldsagna
um miðja síðustu öld hvernig sögu­
legar persónur voru túlkaðar í bók­
um rithöfunda. Laxness var um­
deildur bæði á Íslandi og á hinum
Norðurlöndunum fyrir umfjöllun
sína um Ólaf helga og virðist þessi
umfjöllun hans hafa haft nei­
kvæð áhrif á möguleika hans til að
vinna Nóbelinn árið 1954. Gagn­
rýni Österlings var í raun sama eðl­
is og gagnrýni Nordals en hann var
„hræddur um að misbjóða fólki með
því að verðlauna dónalegan höf­
und“ eins og segir í greininni í The
Times Litererary Supplement. Orð­
rétt sagði Österling um Halldór að
meðferð hans á Ólafi helga hefði ver­
ið „hatursfull og umdeild“.
Nokkuð sérstakt verður að teljast
að heyra slík orð frá meðlimi í nóbels­
verðlaunanefndinni í bókmenntum
þar sem skáldskapur er, eins og nafnið
ber með sér, uppdiktaður og ekki lýs­
ing á veruleikanum eins og hann
er eða var heldur hugarburður höf­
undarins. Ljóst má telja að meðlimir
dómnefndar nóbelsverðlaunanna í
dag meta ekki bækur skáldsagnahöf­
unda út frá því hvort þeir fjalla með
gagnrýnum eða óvægnum hætti um
sögulegar persónur og séu pólitískt
rétthugsandi í sínum túlkunum. Að
gera slíkar kröfur til rithöfunda geng­
ur gegn eðli skáldskaparins og miðar
að því að hugarburður skáldsagna­
höfundarins eigi að endurspegla
sögulegan veruleika og styðjast rétti­
lega við hann. Þetta gerði Laxness
ekki í Gerplu og það stuðaði rétthugs­
un Österlings og fleiri bókmennta­
manna, meðal annars íslenskra.
„Báðir ómögulegir“
Raunar var það svo þetta árið að
nóbelsverðlaunanefndin var langt
í frá einhuga um verðlaunin. Töldu
sumir þeirra, líkt og fram kemur í
grein The Times Literary Supplem­
ent, að enginn væri þess verðugur að
fá verðlaunin árið 1954. Þá taldi einn
dómnefndarmeðlimurinn, sænski
rithöfundurinn Sigfrid Siwertz, að
hvorki Laxness né Hemingway ætti
skilið að fá verðlaunin. Sagði Sigfried
að bæði Laxness og Hemingway
væru „ómögulegir sem nóbelsverð­
launahafar“.
Sigfried sættist þó á það með
semingi að lokum að Hemingway
væri betra val en Laxness og byggði
það mat sérstaklega á umfjöllun
Öster lings um nóvellu Hemingway,
Gamla manninum og hafið.
Rökstuðningur Österlings
Fram hefur komið í opinberri um­
ræðu, meðal annars á vef sænsku
Nóbelsverðlaunaakademíunnar,
að nóvella Hemingway hafi gert
gæfumuninn við veitingu verðlaun­
anna þetta árið og var vísað sérstak­
lega til sögunnar um gamla mann­
inn í rökstuðningnum fyrir vali
Hemingway: „fyrir vald hans á list
skáldskaparins, sem hann sýndi ný­
legast í Gamla manninum og haf­
inu, og vegna þeirra áhrifa sem
hann hefur haft á nútímaskáld­
skap.“
Í grein Meyers í breska blaðinu
er vitnað sérstaklega til langs rök­
stuðnings Österlings fyrir gæðum
þessarar nóvellu Hemingway og
er ljóst út frá gögnunum í sænsku
akademíunni að skoðun Svíans
á bókinni hafði úrslitaáhrif á að
Bandaríkjamaðurinn fékk verð­
launin en ekki Halldór Laxness. Í
rökstuðningi Österlings segir með­
al annars: „Tilnefning Ernest Hem­
ingway hefur verið rædd hér áður í
nokkur skipti en fallið var frá því að
veita honum verðlaunin þar sem
talið var að hann þyrfti að senda frá
sér bók sem sýndi skáldskap hans
í sinni bestu mynd. Gamli maður­
inn og hafið er slíkt verk […] Hinn
56 ára Ernest Hemingway er stærsta
nafnið á listanum þetta árið og
það væri sanngjarnt og viðeigandi
að mínu mati að verðlauna hann
á þessum tímapunkti þegar nýtt
meistaraverk er komið út og getur
verið viðurkennt“.
Huggunarorðin
Österling hafði því mikil áhrif inn­
an verðlaunanefndarinnar þetta
árið en út frá gögnunum að dæma
gagnrýndi hann bæði Halldór Lax­
ness, á pólitískum forsendum út af
umfjölluninni um Ólaf helga, og
færði rök fyrir því að Hemingway
ætti verðlaunin skilið. Eitt helsta
atriðið sem höfundur greinarinnar
í The Times Literary Supplement
hnýtir í við ákvörðunina er að
Gamli maðurinn og hafið sé langt
í frá besta verk Hemingway en að
það hafi samt sem áður gert það
að verkum að bandaríski höfund­
urinn fékk verðlaunin þetta árið.
Meyers bendir á að ekki hafi verið
vísað til bestu bóka Hemingway
við valið, The sun also rises og
For whom the bell tolls. Inntakið
í grein Meyers er eiginlega það að
Hemingway hafi fengið verðlaunin
á röngum forsendum.
Gagnrýnin á Halldór Laxness
út af skrifunum um Ólaf helga í
Gerplu var þó ekki það lífseig að
hún kæmi í veg fyrir að gengið yrði
framhjá íslenska höfundinum árið
eftir. Ernest Hemingway varð því
sannspár því í bók Halldórs Guð­
mundssonar um Laxness segir að
bandaríski höfundurinn hafi sent
Laxness skeyti þegar fyrir lá að
hann en ekki Halldór fengi verð­
launin 1954 þar sem sagði: „Don‘t
worry, you‘ll get it next time.“ n
„Að hugsa sér að
skrifa svona bók
um Ólaf helga, þetta er
þjóðardýrlingur Norð-
manna.
Gagnrýndur
Halldór Laxness var
gagnrýndur af einum
meðlimi sænsku verð-
launanefndarinnar út
af umfjölluninni um
Ólaf helga í Gerplu.
Gamli maðurinn Nóvella Ernest Hem-
ingway um gamla manninn og hafið réð því
að hann en ekki Laxness fékk verðlaunin
árið 1954.
Ingi Freyr Vilhjálmsson
ingi@dv.is
Bókmenntir
„Vorum samferða
í gegnum lífið“
tekið ber þess skýr merki. Myndir
sem verða sýndar á sýningunni eru
uppi um alla veggi og á öllum gólf­
um en Bjartmar er að leggja loka­
hönd á myndirnar. Þar er tónlistin
í aðalhlutverki enda þetta tvennt
nátengt hjá listamanninum.
Hollies á fóninum
Það verður nóg að gera hjá Bjart­
mari á hátíðinni því ásamt því
að halda sýninguna þá samdi
hann lag hátíðarinnar, hið svo­
kallaða Goslokalag, í ár en lagið
heitir Leiðin heim. Bjartmar og
Bergrisarnir verða með tónleika
á fimmtudagskvöldið í Höllinni,
hann kemur fram á setningar­
athöfn hátíðarinnar á föstudegin­
um, er með tónleika í Vinaminni
á föstudagskvöldið auk þess sem
hann mun koma fram í Pippkrónni
á laugardagskvöldinu.
Það verður nóg um að vera
á sýningunni og hvetja vinirnir
Bjartmar og Ragga alla til að
mæta. „Það eru allir hjartan­
lega velkomnir og við ætlum að
hafa góða stemmingu. Við ætlum
að spila tónlist sem var í uppá­
haldi hjá pabba og það er nokkuð
víst að Hollies verður sett á fón­
inn en það var uppáhaldshljóm­
sveitin hans pabba,“ segir Ragga
brosandi. n
Gosloka-
hátíðin
Goslokahátíðin er haldin
hátíðleg í Vestmanneyjum
fyrstu helgina í júlí ár hvert
ár. Þá er goslokanna í Heima­
ey minnst með ýmsum hætti.
Hátíðin er smærri í sniðum
en þjóðhátíð og margir gamlir
Eyjamenn snúa aftur frá megin­
landinu til þess að endurnýja
gömul kynni. Dagskráin í ár er
einkar tilkomumikil þar sem í
ár eru fjörtíu ár liðin frá goslok­
um. Hápunktur hátíðarinnar
er á laugardagskvöldinu þegar
fólk kemur saman í krónum við
bryggjuna þar sem ýmiskonar
tónlist er leikin. Sýning þeirra
Bjartmars og Röggu verður
opnuð fimmtudaginn 4. júlí
klukkan 17 í Kiwanis­húsinu
í Vestmannaeyjum og verður
opin yfir hátíðina.
„Þungur sumarsmellur“ „Vantar timburmennina“
After Earth
M. Night Shyamalan
The Hangover
Part III
Formúlan þreytt
Inferno
Dan Brown